Home ‘Een spion onder vrienden’

‘Een spion onder vrienden’

  • Gepubliceerd op: 29 oktober 2014
  • Laatste update 25 mei 2023
  • Auteur:
    Doeko Bosscher
  • 4 minuten leestijd

De Brit Kim Philby was de overtreffende trap van een dubbelspion. Hij speelde het spel meesterlijk en bleef ook nog eens helemaal zichzelf. Te Engels om in zijn eigen land argwaan te wekken, te Engels ook om na zijn vlucht naar de Sovjet-Unie (toen hij ten slotte toch ontmaskerd werd) in zijn nieuwe land géén argwaan te wekken.

Harold (Kim) Philby werd in 1912 geboren in Brits-Indië. Zijn vader werkte voor het koloniale bestuur – een onbereikbaar man, geadoreerd en gevreesd door Kim, die nooit de waardering kreeg waarnaar hij hunkerde. Zijn zelfvertrouwen leed er weinig onder. Kim zat vol ambitie, straalde charme uit – niet in weerwil van, maar juist mede dankzij een licht stotteren – en had uitgesproken opvattingen. Hij ontwikkelde zich tijdens zijn studie in Cambridge van antifascist tot communist (zonder partijlidmaatschap) en bleef een leven lang trouw aan het heilige geloof. Terwijl allerlei vrienden van vroeger Stalin de rug toekeerden vanwege diens ontsporingen, vond hij dat de fouten van individuen geen afbreuk deden aan het ideaal.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Philby, inmiddels een gezaghebbend journalist, als spion gerekruteerd door MI6, de Britse inlichtingendienst. Hij kwam te werken op afdeling 5, een soort brug tussen MI6 en MI5, de Britse contraspionage. Terwijl MI5 vooral de buitenlandse spionage in Groot-Brittannië zelf in de gaten hield, ondermijnde afdeling 5 van MI6 de operaties van buitenlandse agenten in het buitenland. Wat niemand zelfs maar kon vermoeden, was dat Philby op het moment dat hij hoofd werd van de tak die zich met het spionnennest Spanje bezighield, al een jaar of zeven werkte voor de inlichtingendienst van de Sovjet-Unie. De NKVD, de voorloper van de KGB, had niet veel moeite hoeven doen om hem in 1934 te ronselen. Kim had toen net een bezoek gebracht aan Oostenrijk, waar hij ooggetuige was geweest van de machinaties van de ultrarechtse dictator Engelbert Dollfuss. Met het meisje op wie hij in Wenen verliefd was geworden, een communiste, was hij haastig getrouwd om haar de bescherming van een Brits paspoort te bieden. Via deze Litzi kreeg de NKVD lucht van Philby’s linkse sympathieën en deed meteen daarna zaken met hem. Vervolgens sloeg ‘Sonny’, zoals hij voortaan heette (later werd dit ‘Stanley’), ook zelf aan het rekruteren.  Philby was een van de krachten achter de beruchte Cambridge Spy Ring, waarvan in elk geval Donald Maclean, Guy Burgess en Anthony Blunt deel uitmaakten.

Het boek over Kim Philby van Ben Macintyre – zeer de moeite waard en leesbaar; het had alleen een betere vertaler verdiend – moet woekeren met de feiten. Veel materiaal over de onfrisse praktijken aan de frontlinies van de Koude Oorlog ligt nog in archiefkasten waar geen muis bij kan komen. Het staat zelfs lang niet vast wie er tot de ‘Ring’ van Philby hoorde. Over diverse potentiële leden van de club wordt nog altijd oeverloos gespeculeerd. Daarom kiest de auteur wijselijk voor een aspect van Philby’s spiegelpaleis dat hem in staat stelt vrijuit te schrijven over andere dingen dan diens concrete activiteiten: het verraad dat hij pleegde jegens zijn collega en vriend Nicholas Elliott. Tussen de vele maten en soorten van verwerpelijk gedrag vormt het bedrog van vrienden de meest verderfelijke categorie. Macintyre behandelt dit thema bekwaam en overtuigend. Elliott vertrouwde Philby volkomen en gaf hem argeloos veel informatie waarmee Kim zijn Sovjet-bazen plezierde. Toen Burgess en Maclean in het nauw kwamen en – gewaarschuwd door Philby – naar Moskou vluchtten, werd er in Engeland meteen naar Kim gewezen, maar Elliott geloofde er niets van. Dat hield hij tegen de klippen op vol. Overlopers vanuit de Sovjet-Unie spraken consequent over een achtergebleven ‘derde man’. MI5 raakte er heilig van overtuigd dat Philby die mol was, maar opnieuw nam Elliott het voor zijn vriend op en overtuigde MI6 van zijn gelijk. Pas in 1963 viel er aan de waarheid niet meer te ontkomen. Philby sprak tegenover Eliott een min of meer volledige bekentenis uit en nam meteen daarna de benen naar Moskou.

Toen hem eindelijk de schellen van de ogen vielen was Nicholas razend. Maar toen hun beider levens het einde naderden, hadden de onthullingen de oude banden nog steeds niet helemaal vernietigd. Philby, die in 1988 in Moskou stierf, vond van zichzelf niet dat hij verraad had gepleegd. Elliott overleed zes jaar later gewoon in zijn eigen land, Groot-Brittannië. Hij voelde zich nog steeds door Kim in de steek gelaten, maar tegelijk op een raadselachtige manier met hem verbonden. Hij was ‘uitzonderlijk gelukkig’, mede door wat hij met Philby had beleefd.

Dit boek levert ook de lezer zo’n paradox op. Het verhaal stemt uitzonderlijk tevreden, al is het niets dan tragiek.

Een spion onder vrienden
Ben Macintyre
384 p. Prometheus Bert Bakker,
€ 24,95

De redactie heeft een online dossier samengesteld over spionage. Ga naar historischnieuwsblad.nl/spionage voor onder meer een artikel over de Nederlandse inlichtingendienst en een Andere Tijden-aflevering over de Oost-Duitse Stasi.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.