Op de Nieuwezijds Voorburgwal te Amsterdam bevindt zich schuin tegenover het Amsterdams Historisch Museum een rijtje huizen met monumentale gevels. Hun hoogte, breedte en de ruime hoeveelheid ramen spiegelden zich ooit trots in het water van de nu gedempte gracht. Aan een van de gevels bevindt zich een schildje met daarop de naam van de achttiende-eeuwse bewoner: Marc Michel Rey.
Niet een naam die meteen bij een groot publiek weerklank vindt. Geen zeeheld, geen schilder, geen denker, geen dominee. Geen Nederlander. Hij werd geboren in Genève in 1720 en vestigde zich in 1744 in Amsterdam om een sleutelfiguur te worden in de internationale Republiek der Letteren tot zijn dood in 1780. Apropos: ik ben van mening dat we in alle steden en dorpen van Nederland veel meer bordjes en schildjes en gevelstenen moeten hebben die memoreren dat op die plek een beroemdheid woonde of de nacht doorbracht.
Amsterdam was na de bloei van de zeventiende eeuw nog steeds een van de zakelijke hoofdsteden van Europa. Het verhaal is een en andermaal verteld: de tolerantie in de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën waarborgde een vrijheid van drukpers die elders niet aanwezig was. Die tolerantie stoelde op welbegrepen eigenbelang. De atmosfeer was open. Denkbeelden en ideeën werden besproken, opgeschreven en uitgewisseld. Rousseau, Voltaire, Diderot, d’Holbach, iconen van de Verlichting, lieten hun werken bij Marc Michel Rey verschijnen.
Wie nu in de catalogi van Nederlandse bibliotheken het trefwoord Rey invult, krijgt zicht op een respectabele fondslijst van wetenschappelijke, literaire en filosofische uitgaven. De man moet niet alleen een handige zakenman zijn geweest, maar ook behept met een grenzeloze nieuwsgierigheid en een enorme dosis lef. We kunnen het belang van de ruimhartige en verlichte sfeer in het Amsterdam van die jaren en de waarde van uitgevers als Marc Michel Rey moeilijk overschatten.
Daarom is het vrij logisch dat Amsterdam door Unesco is aangewezen als Wereldboekenstad 2008. De stad heeft er wel naar moeten solliciteren. Het zou Amsterdam toekomen elk jaar wereldboekenstad te zijn op grond van zijn traditie en geschiedenis (denk ook aan de Exilliteratur in de jaren dertig van de twintigste eeuw), maar dat zal wel een beetje te begrotelijk zijn voor de gemeente, die nu ook maar voor elke inwoner niet meer dan een eurootje ter beschikking stelt.
Zevenhonderdduizend euro. Daarvoor krijgen we tal van manifestaties, symposia en festivals. Drie iconen werden gekozen: Spinoza, Anne Frank en Annie M.G. Schmidt. De boodschap is duidelijk: iedereen kan meedoen, jong en oud, man en vrouw, intellectueel of niet. In het voorlopige programma heb ik helaas nog geen onderdeel gezien dat de Amsterdamse uitgevers uit de zeventiende en achttiende eeuw in het zonnetje zet. Zou toch een mooi idee zijn voor het Amsterdams Historisch Museum.
De traditie van uitgevers die risico namen, die de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van drukpers hoog hielden, die opereerden in een atmosfeer van ondernemingslust en culturele verantwoordelijkheid, heeft behoorlijk aan kracht ingeboet. Amsterdam is nog steeds de stad van uitgevers, maar de ontwikkelingen in de hogere regionen van de concerns doen vrezen voor kaalslag en commercialisering.
De raad van bestuur van PCM, uitgever van kranten en boeken, behandelt de literaire uitgeverijen sinds jaar en dag als parasieten en dwingt hen tot een rendement dat alleen maar kan leiden tot verlies van pluriformiteit, kwaliteit en diversiteit, en uiteindelijk tot opheffing. De cowboys aan de top hebben geen enkele affiniteit met cultuur, literatuur, artisticiteit. Ze hebben uitsluitend interesse in bestsellers, en dan niet vanwege de inhoud maar vanwege de winst.
Ze begrijpen niet dat boeken een geheel ander product zijn dan afwasteiltjes of schoenveters, dat ze andere waarden vertegenwoordigen die niet in geld of procenten zijn uit te drukken. Ze begrijpen niet dat de samenleving zonder boeken, denkers, dichters, ideeën nog onleefbaarder wordt dan zij haar met hun botte materialistische mentaliteit al hebben gemaakt.
Nelleke Noordervliet
Dit artikel is exclusief voor abonnees
