‘Het grootste deel van de geschiedenis is de mensheid bestuurd door autocraten, dictators en warlords. De liberale democratie waarin wij leven is de uitzondering.’ Al jaren waarschuwt de Amerikaanse journalist Anne Applebaum dat de liberale democratie wordt bedreigd. Vorig jaar publiceerde ze Autocratie bv, over netwerken van corrupte leiders. Afgelopen donderdag was ze in het Utrechtse TivoliVredenburg om het tijdens een openbaar interview toe te lichten.
Dit artikel krijgt u van ons cadeau
Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.
Gedurende haar eigen carrière heeft Applebaum (60) de wereld zien veranderen. Ze begon als jonge journalist verslag te doen van de omwentelingen in Oost-Europa en de instorting van de communistische regimes. Daarna brak in de jaren negentig een periode van liberale expansie aan. West-Europese landen dachten dat handel en economische voorspoed tot vrede zouden leiden – dat was immers hun eigen ervaring na de Tweede Wereldoorlog. ‘Maar we waren verblind door ons eigen geluk.’ Decennialang deed Europa niets om zich te verdedigen. ‘We behandelden de liberale democratie als kraanwater.’ Zodat Europa nu ernstig wordt bedreigd.
Volgens Applebaum geloofde de Russische president Vladimir Poetin in het begin ook in integratie met het Westen via de economie. ‘Maar toen ontdekte hij dat ideeën uit het Westen bedreigend voor hem zijn.’ Europese pleidooien tegen corruptie en voor een samenleving gebaseerd op recht werden overgenomen door de Russische oppositie, die protesten wist aan te wakkeren. Ook zag Poetin in 2014 tijdens de Oekraïense revolutie dat president Viktor Janoekovytsj het land moest ontvluchten na een opstand van prowesterse demonstranten. ‘Hij realiseerde zich dat hem dit ook kon overkomen.’
‘Autocratische regimes hebben geen gezamenlijke ideologie, maar denken transactioneel’
In Autocratie bv laat Applebaum zien hoe er een netwerk is ontstaan van autocratische regimes, met landen als Rusland, Iran, China, Noord-Korea, Cuba en Venezuela. ‘Voor hen is de liberale democratie een bedreiging. Ze verzetten zich tegen de rule of law. Ze hebben geen gezamenlijke ideologie, ze zijn geen vrienden, maar denken transactioneel. Als het uitkomt, werken ze samen in militair, technologisch of economisch opzicht.’
Autocraten zijn stinkend rijk
Al deze landen draaien mee in een schaduweconomie, waarin ze geld verbergen dat ze hebben gestolen van hun eigen land. In deze economie bestaan geen belastingen en blijft onduidelijk van wie bezit is. ‘Vroegere dictators waren niet fabuleus rijk. Maar Poetin en Xi Jinping zijn billionairs. We weten niet hoe ze aan hun geld zijn gekomen, maar het geeft ze macht.’
Hoe past haar eigen land in dat rijtje? ‘De Verenigde Staten zijn geen autocratische staat, maar hebben wel een autocratische leider. Donald Trump wordt niet in toom gehouden door de mensen om hem heen.’
‘De VS zijn nog geen autocratie, maar Trump is wel een autocraat’
Applebaum ziet bedenkelijke situaties ontstaan. Mensen die nu bij de federale overheid werken en te maken hebben met DOGE, het departement van overheidsefficiency dat met de botte bijl reorganiseert, ontdekken volgens haar hoe het is om te leven onder een bezetting. ‘Je moet uitkijken wat je zegt en merkt dat oude regels zijn verschoven. Je denkt dat je in een meritocratisch systeem werkt, maar dat is niet meer zo.’ Ambtenaren werkten vroeger in het algemeen belang, maar nu voor Trump. ‘Je moet loyaliteit aan hem tonen. Je moet leugens accepteren. Dat zag je vroeger onder de communistische regimes. Het is creepy dat het nu in Amerika gebeurt.’
Faalt Trumps revolutie?
In haar ogen is het vooral de entourage van Trump die aanstuurt op een omwenteling, de president zelf heeft volgens haar nauwelijks eigen ideeën. ‘Je hebt te maken met autoritaire tech-mensen en christelijke nationalisten. Ze voeren een cultuuroorlog en gebruiken migratie als thema om meer macht te krijgen.’ Maar de laatste maanden daalt Trumps populariteit en zijn belangrijke wet zit in de knel. ‘Het harde optreden tegen de protesten in Los Angeles bewijst dat ze bang zijn dat hun revolutie faalt. Ze wilden vechtende mensen in LA laten zien om angst aan te jagen. Dat kan werken, maar het hoeft niet. Amerikanen beginnen nu te zien wat de regering-Trump betekent.’
Voor het geslijm met Trump op de NAVO-top heeft Applebaum begrip. Europa is nu eenmaal kwetsbaar en heeft de VS nodig. Enige geruststelling ontleent ze aan een recent gesprek met Amerikaanse topmilitairen. ‘Die zijn nog steeds gecommitteerd aan de NAVO en willen nog steeds de grenzen in Oost-Europa verdedigen. Ondanks Trump zijn veel dingen zoals ze waren.’ Ze wijst erop dat Trump veel weerstand ondervindt van demonstranten en in de rechtszaal. Ook de Amerikaanse media zijn nog steeds vrij – zelf is ze niet bang voor Trump.
Voor het geslijm met Trump op de NAVO-top heeft Applebaum begrip
Dat neemt niet weg dat Europa een eigen veiligheidsplan moet maken om zich te beschermen, want het heeft veel te verliezen. ‘Europa is het meest stabiele, meest welvarende deel op aarde. En je kunt er op de wet vertrouwen.’
Autocratie bv. Over dictators en de redding van de democratie
Anne Applebaum
208 p. Ambo|Anthos, € 23,99
Openingsfoto: Trump tijdens een bijeenkomst in Philadelphia in 2019. Foto via WikiCommons/United States Army.
