Als symbool van ‘fout Nederland’ had Anton Mussert geen schijn van kans

253 p. Vantilt, euro 19,90
Terwijl hij in de gevangenis zat in afwachting van zijn proces, schreef voormalig NSB-leider ir. Anton Adriaan Mussert niet alleen een aantal brieven aan zijn vrouw, aan kennissen en familieleden en aan minister-president (en voormalig medestudent aan de Technische Hogeschool Delft) Willem Schermerhorn. Zijn magnum opus was een schriftelijke rechtvaardiging van zijn daden, zijn ‘Verantwoording’. Het heeft hem niets geholpen, zo weten we inmiddels.

Op 7 mei 1946, exact een jaar na zijn arrestatie in Den Haag, moest de gewezen Leider op de Waalsdorpervlakte een aantal kogels in ontvangst nemen. Maar zijn ‘Verantwoording’ is nog onder ons. Het is nu zelfs in boekvorm verschenen – samen met zijn brieven uit de cel – en van een uitstekende inleiding voorzien door historicus Gerard Groeneveld. Als Mussert bij zijn leven had geweten dat dit zou gebeuren, had het hem ongetwijfeld verlost van het gevoel van miskenning waardoor de gekooide nazi was bevangen. Zoals Groeneveld schrijft, was Mussert bezeten van de gedachte hoe hij in de geschiedenis zou voortleven. Zelf verwachtte hij dat na het verstrijken van een bepaalde tijd overal standbeelden voor hem zouden worden opgericht, omdat de Nederlandse bevolking dan pas goed zou begrijpen hoeveel hij voor haar had gedaan. 
           
Hoe goed in de hel of elders aan gene zijde de ontwikkelingen in het hedendaagse Nederland worden bijgehouden is natuurlijk onduidelijk, maar of de geest van Mussert de postume uitgave van zijn gedachten nu nog zo zou toejuichen, is twijfelachtig. Nu was enige pedanterie en geborneerdheid hem niet vreemd, maar zelfs de NSB-leider zou moeten erkennen dat het nationaal-socialisme hier nooit een herwaardering heeft ondergaan, en wel om redenen die geen tegenspraak dulden. Misschien zou zelfs Mussert, als hij nu nog zou leven, zich afvragen waarom zijn ‘Verantwoording’ in godsnaam in boekvorm moest worden gegoten.  

Vaderlandsliefde
Voor zijn plezier gaat niemand dit lezen, of het moet een geheide (en geheime) Mussert-fan zijn. Afgezien van Groenevelds inleiding is het een ongelooflijk saaie tekst, die ik geeuwend heb doorgeworsteld. Die tekst blijkt ook exact de boodschap te bieden die iedereen kon verwachten. Een meevaller is daardoor dat hij ook gemakkelijk is samen te vatten. Hij luidt als volgt: Ik heb het beste met Nederland voorgehad. Ik deed alles uit vaderlandsliefde. Dat het allemaal niet zo heeft uitgepakt als ik wilde, is niet mijn schuld. Dat de moffen rotzakken waren, is pas laat tot me doorgedrongen. 
           
De paradox van deze rechtvaardiging, die natuurlijk die strekking moest hebben om zich te onderscheiden van een zelfbeschuldiging, is dat ze niet onwaar of ongeloofwaardig is. Ik zie tenminste geen reden om te twijfelen aan Musserts oprechtheid. Een sadist of machtswellusteling is hij niet geweest, en dat hij aan democratie een broertje dood had, maakt hem nog niet tot een griezelige zonderling. 
           
In de jaren dertig was het algemeen kiesrecht nog jong, en het werd bovendien in vrij brede kring vereenzelvigd met het onvermogen van de democratie een einde te maken aan de verschrikkelijke economische crisis. Dat er afgunstig werd gekeken naar nazi-Duitsland, waar weliswaar de democratie om zeep was geholpen, maar Hitler wel zorgde voor brood op de plank, is niet zo gek. Toen Mussert bovendien door de Duitse bezetting de gelegenheid in de schoot kreeg geworpen – althans dat dacht hij – het Duitse succes voor Nederland te kunnen toepassen, maakte hij daar gretig gebruik van. Het valt hem niet aan te rekenen dat hij door zijn Duitse nazibazen niet ploerterig en rücksichtslos genoeg werd bevonden om in Nederland de vrije hand te krijgen. 
           
Betekent het dat Mussert na de oorlog ten onrechte de doodstraf heeft gekregen? Het antwoord ligt voor de hand: aan wijsheid achteraf hebben we niets. We moeten Musserts einde in het licht van de toenmalige situatie zien. Mussert had zich nadrukkelijk geafficheerd als de belangrijkste Nederlandse bondgenoot van de Duitse bezetter. Dat was genoeg reden voor de doodstraf, al had hij nog tien strekkende meter papier met rechtvaardigingen volgeschreven.  

Duits nazigif
Mij bekruipt bovendien het gevoel dat Mussert dood moest omdat hij de geslaagde infectie van de Nederlandse ziel met het Duitse nazigif belichaamde. Het is al lang bekend dat Nederland van alle bezette landen het grootste contingent vrijwilligers voor SS en Waffen SS heeft geleverd. Onlangs heb ik de op dvd uitgebrachte Polygoon-bioscoopjournaals van 1940 tot en met 1945 bekeken, die uiteraard ruim aandacht besteedden aan de activiteiten van de Leider en zijn volgelingen. Opvallend zijn de grote menigten die kennelijk ontspannen en geïnteresseerd langs de kant van de weg staan te kijken naar de marcherende kameraden en kameraadskes. 
           
Het past bij wat een verkoper van tweedehands boeken mij een jaar of tien geleden vertelde. Voor de keus gesteld of hij het boekenbezit van zojuist overleden bejaarden wilde opkopen, worstelde hij altijd met een dilemma. Enerzijds waren er de nooit uit het plastic gehaalde exemplaren van romans van Hermans, Mulisch en Reve. Maar als hij die wilde hebben, moest hij ook de beduimelde, stukgelezen producten van de ‘foute’ uitgeverij Westland overnemen. 
           
Mussert als symbool van ‘fout’ Nederland, dat de herinnering daaraan zo snel mogelijk wilde kisten: hij had geen schijn van kans. Des te eigenaardiger is het dat onder andere dit boek tot een beschaafde polemiek in NRC Handelsblad heeft geleid over de vraag of Mussert al dan niet terecht de doodstraf heeft gekregen. Afgezien van het feit dat zijn doodvonnis in het licht van de toenmalige omstandigheden feitelijk van tevoren al vaststond, werpt Musserts tekst geen enkel nieuw licht op wat dan ook. De lezer blijft zitten met de vraag: waarom moest ik dit eigenlijk lezen? 
           
Een veel beter idee zou zijn om Groeneveld geïnteresseerd te krijgen in het schrijven van een monografie over de Leider. Weliswaar zijn er twee goede Mussert-biografieën (van Ronald Havenaar en Jan Meyer), Groeneveld wekt de indruk tot nieuwe interpretaties van bekende feiten in staat te zijn. Ik zou die monografie van zijn hand zeker willen lezen, al was het maar omdat het niet veel had gescheeld of ik was de kleinzoon van Mussert geworden. 
           
Als jong Delfts meisje zwierde mijn grootmoeder van moederskant Betsy Lommers hand in hand met de gevorderde student weg- en waterbouwkunde Anton Mussert over de plaatselijke ijsbaan. Tot een romance is het, voor zover er in de familie iets over bekend is, niet gekomen, maar Betsy was wel onder de indruk van Anton. Veertig jaar later praatte ze er nog over.