Hoe Adolf Hitler de Duitse bevolking bedroog

Dat de Duitsers beslist van de Holocaust en andere misdaden die namens hun volk in de Tweede Wereldoorlog zijn begaan moeten hebben geweten, wisten we al uit onderzoek van onder meer Peter Longerich. Maar ook Kellner is er heel duidelijk over. Zo noteert hij op 28 oktober 1941, niet lang na de inval in de Sovjet-Unie: ‘Een soldaat op verlof is ooggetuige geweest van verschrikkelijke gruwelijkheden in het bezette gebied in Polen. Hij heeft gezien hoe naakte Joden en Jodinnen, die voor een lange, diepe kuil werden opgesteld, op bevel van de SS door Oekraïners in het achterhoofd werden geschoten, en in het graf vielen.’

Kellner voorziet onmiddellijk de consequenties, want hij vervolgt: ‘Alle soldaten waren van mening dat het Duitse volk nu al moet vrezen voor vergelding.’ Het was deze angst voor bestraffing die de Duitsers tot het einde van de Tweede Wereldoorlog deed volhouden. 

Opmerkelijk is Kellners pleidooi voor meer bombardementen op Duitse steden. Hij hoopte dat die de Duitsers tot inkeer zouden brengen. Maar blijkbaar waren hun angst voor de Sovjets en hun schuldgevoel over de medeplichtigheid groter: ze kwamen niet in opstand tegen de nazi’s.

Kellner erkent de enorme kracht van Goebbels’ propaganda in dezen, maar is verstandig genoeg om te beseffen dat er meer aan de hand was. De Duitse bevolking wilde dolgraag bedrogen worden. Hij doorziet zijn tijdgenoten en verwijt ze hun oorlogszucht, hun hebzucht en hun grootheidswaanzin. Al op de tweede pagina van de dagboeken verzucht hij: ‘Vertroebeld, verduisterd zijn alle hersenen!’; zolang de nazi’s succes hebben, zullen de Duitsers achter hen aan lopen.

Opmerkelijk is ook zijn conclusie dat het maar goed was dat Hitler de aanslag van de 20ste juli 1944 overleefde. Na enig nadenken is dit een scherpzinnige opmerking. Juist omdat Hitler overleefde, zou híj de Tweede Wereldoorlog verliezen en niet zijn plaatsvervanger. Dit voorkwam een nieuwe dolkstootlegende, met het voortijdig overlijden van Hitler als oorzaak van de verloren oorlog. De Duitsers moesten de zelfbereide gifbeker geheel leegdrinken.         

Maar liefst 1345 pagina’s meet deel 2 van een trilogie van de Berlijnse historicus Heinrich August Winkler. Een ambitieus plan: Winkler wil een complete geschiedenis schrijven van ‘het Westen’ en omstreken. Deel 1 betrof de periode van de Oudheid tot 1914. Deel 2 ‘beperkt’ zich tot de jaren 1914-1945, en deel 3 gaat over de jaren na de Tweede Wereldoorlog.

Bij een dergelijk project gaat het natuurlijk niet om de volledigheid, maar om de selectie die de auteur weet te maken. Winklers perspectief op ‘het Westen’ is rooskleurig en in zekere zin traditioneel te noemen. Volgens hem heeft het Westen zich door de revoluties in de Verenigde Staten, Frankrijk en andere landen rond 1785-1790 anders ontwikkeld dan de rest van de wereld. Waarden als rationaliteit, en politieke innovaties als democratie en scheiding van Kerk en Staat hebben volgens hem een samenleving opgeleverd waarin het goed toeven is.                                                     

Tot op zekere hoogte heeft Winkler gelijk, maar tegelijkertijd is ‘het Westen’ juist in de 1914-1945 het toneel geweest van tomeloze moord en doodslag. Het communisme, een typisch westers cultuurproduct, heeft aan minstens 80 miljoen mensen het leven gekost. Ook was de Holocaust, een industriële genocide, ondenkbaar zonder de westerse technologie en staatsefficiëntie. Deze onvolkomenheid omzeilt Winkler door de jaren 1914-1945 tot ‘uitzondering’ te bestempelen. Theoretisch niet heel sterk, maar de rijke inhoud van zijn prachtboek maakt veel goed.

Winkler put bij het schrijven geregeld uit eerder werk, zoals zijn twee fraaie delen Duitse geschiedenis, maar dat is nergens storend. Bovendien is zijn research voorbeeldig en is hij zeer goed op de hoogte van de actuele literatuur. Het zwaartepunt ligt onmiskenbaar op Duitsland, maar dat is gezien de thematiek verwonderlijk noch hinderlijk. Ook de bijdragen over andere landen zijn goed en uiterst leesbaar.

Wie in twee bladzijden de opkomst van het Italiaanse fascisme kan uitleggen en daarbij en passant ook nog korte metten maakt met alle mythes over de Mars op Rome is niet alleen een meesterlijk verteller, maar ook een kundig historicus. Bovendien is dit boek ook nog eens ongekend leesbaar voor een Duits werk, en voorzien van twee registers. 

De Duitse historicus Götz Aly is er wederom in geslaagd om vriend en vijand te provoceren. In Hitlers Volksstaat uit 2005 ontwikkelde hij al de these dat de Holocaust voor een belangrijk deel gefundeerd was op de afgunst en hebzucht van de Duitsers, die zich op de bezittingen van de Europese Joden stortten. In dit boek gaat hij een stap terug in de tijd en probeert deze afgunst terug te vinden in hoofdzakelijk negentiende-eeuwse bronnen. 

Interessant is dat hij daarvoor in onverwachte richtingen zoekt en ook bij liberalen en sociaal-democraten de nodige antisemitische uitingen vindt. Het succes van Joden in zaken, onderwijs en kunst wekte jaloezie bij de Duitsers en vormde zo een voedingsbodem voor het antisemitisme.

De eeuwige vraag die bij het thema Tweede Wereldoorlog speelt ‘Waarom de Joden? Waarom de Duitsers?’ heeft Aly met dit boek echter niet weten te beantwoorden. Hij besteedt bijvoorbeeld nauwelijks aandacht aan het feit dat er ook in andere Europese landen sprake was van antisemitisme. Engeland en vooral Frankrijk hadden een oude en springlevende antisemitische traditie.     

Ook het feit dat de NSDAP tot en met de verkiezingen van 1928 nauwelijks electorale aanhang had, doet vermoeden dat er tussen 1928 en de spectaculaire verkiezingswinst van 1930 iets onverwachts en juist niet structureels moet zijn gebeurd. De vraag ‘Waarom de Duitsers?’ blijft daarom uiteindelijk onbeantwoord. Het antwoord is wellicht gelegen in de figuur Adolf Hitler, maar dat roept natuurlijk weer de vraag op: ‘Waarom Hitler?’, en zo zijn we weer rond.