Dat Hitler buitengewoon breedsprakig was, verleidt veel biografen ertoe om ook veel woorden te gebruiken. Wolfram Pyta is op deze regel geen uitzondering. Hij wil Hitlers kunstenaarschap verbinden met zijn functioneren als politicus en veldheer. Hij heeft in Hitler tal van onbekende bronnen boven water gebracht, maar slaagt er niet in om in 600 pagina’s en 136 pagina’s voetnoten een samenhangende visie op de Duitse leider te presenteren.
Pyta probeert een verband aan te tonen tussen Hitlers artistieke talenten en de wijze waarop hij zijn charisma verwierf en zijn beleid uitvoerde. In de beste negentiende-eeuwse tradities presenteerde Hitler zich volgens hem als een ‘genie’. Met onverwachte wendingen, waarmee een dilettant soms professionals kan verrassen, voerde Hitler zijn politiek en na 1939 de oorlog, met spektakelstukken als de remilitarisatie van het Rijnland, het niet-aanvalsverdrag met de Russen en natuurlijk de Blitzkrieg.
De analyse van Hitler als veldheer leunt op het werk van Karl-Heinz Frieser over de Blitzkrieg-Legende. Frieser laat zien dat de Blitzkrieg niet gepland was en dat Hitler het concept niet helemaal snapte. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het omstreden Haltebefehl: Hitler liet de troepen midden in hun zegetocht halt houden, zodat honderdduizenden geallieerden konden ontsnappen vanaf het strand van Duinkerken. Dit merkwaardige bevel had te maken met een machtsstrijd tussen Hitler en de legerleiding. Hitler had een minderwaardigheidscomplex ten opzichte van de professionele militairen en wilde ze laten voelen wie de baas was. Pyta bouwt voort op deze conclusies en maakt van het Haltebefehl zelfs een Haltedoktrin: Hitler bleef ook tijdens de rest van de oorlog vasthouden aan eenmaal veroverd terrein. Juist dit amateurisme kostte in de eindfase van de oorlog miljoenen Duitse soldaten het leven.
Pyta ziet Hitlers Derde Rijk als een Gesamtkunstwerk. Dat is een interessante visie, maar helaas gaat de auteur niet in op de vraag waar de Holocaust in dit wagneriaanse spektakelstuk past. Terwijl toch goed denkbaar is dat Hitler al vroeg begreep dat hij de oorlog zou verliezen en daarom in zijn val – als een wagneriaanse held – de Joden meesleurde in de ondergang.
Positief is dat Pyta op basis van tal van zeer obscure bronnen – vaak uit privébezit – helder in kaart brengt hoe de verhoudingen tussen Hitler en zijn generaals lagen. Hitler volgde een verdeel-en-heerspolitiek, zodat de generale staf geen vuist kon maken en hijzelf altijd het laatste woord had.
Pyta verklaart dit uit Hitlers angst dat een populaire generaal hem in de ogen van het volk zou overvleugelen. Hij was zich pijnlijk bewust van het voorbeeld van de populaire generaals Hindenburg en Ludendorf, die in de Eerste Wereldoorlog keizer Wilhelm II compleet overschaduwden. Dat deze keuze de oorlogvoering uiterst inefficiënt maakte, leek hem niet te deren. Jammer dat Pyta geen vergelijking maakt met de aanpak van Stalin.
Pyta heeft een interessant boek geschreven, dat weliswaar enkele belangrijke kwesties laat liggen, maar vanwege de vele opmerkelijke citaten uit obscure bronnen en boeiende miniatuurtjes mag dit werk niet ontbreken in de boekenkast van liefhebbers van de Tweede Wereldoorlog en de geschiedenis van het Derde Rijk.
Het tegenovergestelde van Pyta’s breedsprakigheid is de uitgave van een wonderlijk boekje van nauwelijks twee keer 60 pagina’s: Instructions for British Servicemen in Germany. In Duitsland is dit tweetalige boekje – het Engelse origineel met een Duitse vertaling – al maanden een bestseller. De Duitse inleider vertelt ook waarom: de toon van het boekje geeft blijk van innerlijke beschaving. Anders dan de Duitsers gedroegen de Britten zich als zelfbewuste, humane democraten. Dat en de soms onbedoeld hilarische opmerkingen maken het zeer lezenswaardig.
Het boekje laat zien hoe eind 1944 in Groot-Brittannië werd gedacht over Duitsers, de Duitse geschiedenis en het nazisme. De Joden worden genoemd in rijtjes met slachtoffergroepen, maar er is geen enkele verwijzing naar de vernietigingskampen. De opkomst van de nazi’s wordt voornamelijk verklaard uit de Duitse geschiedenis: de late eenwording, het Pruisische militarisme en het verlies van de Eerste Wereldoorlog.
Maar een onmisbaar ingrediënt vormt het hysterische karakter van de Duitsers: ‘een mengsel van sentimentaliteit en hardvochtigheid […] ze vervallen makkelijk in razernij wanneer het ze tegenzit.’ En thee zetten kunnen ze ook al niet, maar gelukkig hebben ze wel het lekkerste bier van Europa!
Toevallig gaan beide werken in op het complot van hoge militairen, die op de 20ste juli 1944 Hitler probeerden te vermoorden. Pyta wringt zich in bochten om het complot achteraf als ‘professioneel’ te beschrijven. Dat is onzin, want de couppoging was allesbehalve professioneel. Het Britse boekje is wel to the point: ‘De militairen kwamen in opstand. Niet omdat ze Hitler een misdadiger vonden, maar omdat hij geen successen meer wist te boeken.’ Dit kleine boekje is zeer aanbevolen, al was het maar vanwege diepe levenslessen zoals: ‘Kalm aan met de schnapps’, en: ‘Hecht geen geloof aan verhalen van mooie vrouwen, misschien zijn ze wel door iemand gestuurd.’
Willem Melching is Duitsland-kenner en als historicus verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.
Hitler. Der Künstler als Politiker und Feldherr. Eine Herrschaftsanalyse
Wolfram Pyta
848 p. Siedler Verlag,
€ 39,99
Leitfaden für britische Soldaten in Deutschland 1944: Zweisprachige Ausgabe (Engels-Duitse uitgave)
160 p. Kiwi Verlag,
€ 8,00
