Waarom Liberia mislukte

West-Afrika oogde op het eerste gezicht als een soort Hof van Eden: groene wouden zo ver het oog reikte, in het wild groeiend tropisch fruit. Die indruk was bedrieglijk; in werkelijkheid was boeren in deze streken een opgave. Onkruid groeide waar je bij stond. In het regenseizoen vielen onvoorstelbare hoeveelheden neerslag. In andere tijden van het jaar voerden winden zand uit de Sahara aan. En ondertussen was het er het grootste deel van de tijd erg heet en vochtig.  

Bij de Europeanen stond het gebied bekend als the white man’s grave. Velen waren niet bestand tegen het klimaat en de tropische ziektes. Het idee van de ACS was dat de uit Amerika afkomstige zwarten de zware omstandigheden fysiek wel aan zouden kunnen. Dat bleek een misvatting. Een kwart van de met de Elizabeth aangevoerde nieuwkomers stierf vrij snel na aankomst.

De Britten in Freetown zaten niet op de Amerikaanse zwarten te wachten, zodat die hun geluk beproefden in een oostelijker gelegen streek. Daar stuitten ze op het verzet van de oorspronkelijke bewoners en hun stamhoofden en koningen. Na listige onderhandelingen en gevechten konden ze de Amerikaanse vlag planten op een kaap aan de Atlantische kust, waar uiteindelijk de Liberiaanse hoofdstad Monrovia zou ontstaan. Heel langzaam bouwden ze vandaar hun machtsbasis uit, maar de spanning met het achterland en de natives zou een constante blijven.    

In Monrovia ontbrak de diepe scheidslijn tussen machtig blank en geknecht zwart. Alle Liberianen hadden een donkere huidskleur. Maar die van de Americo-Liberianen was in veel gevallen wel wat lichter. Zij waren ook rijker en machtiger dan de oorspronkelijke bewoners. Zij vormden de kaste van meesters. Ze verafschuwden slavernij – niet voor niets waren ze vertrokken uit de Verenigde Staten –, maar hadden weinig morele bezwaren tegen de uitbuiting en onderdrukking van degenen die al generaties lang in hun nieuwe land woonden. ‘Iedere kolonist heeft inlandse slaven om zich heen (of bedienden, zoals zij ze noemen), in aantallen variërend van een tot vijftien afhankelijk van de welstand van hun meester,’ schreef de Amerikaanse voorstander van afschaffing van de slavernij William Nesbit tijdens een vier maanden durend verblijf in Liberia. ‘Deze arme zielen worden onbarmhartig hard geslagen; de helft overleeft het niet en al het werk dat er is, wordt gedaan door deze arme schepsels.’

Op z’n best was de houding van de Amerikaanse nieuwkomers tegenover de oorspronkelijke bewoners paternalistisch. Nog veel vaker spuiden ze ongegeneerd vooroordelen: de Afrikanen werden dan beschreven als lui, onbetrouwbaar, respectloos, crimineel en beestachtig. 

Na enkele decennia begon een groot deel van de Liberiaanse elite de bemoeienis van Amerika en de ACS als een last te beschouwen. Ze vond dat het land op een leeftijd was gekomen waarop het op eigen benen kon staan. Toen in 1847 de onafhankelijkheid werd uitgeroepen, was nog altijd de invloed van het oude moederland zichtbaar. De nieuwe vlag leek als twee druppels water op die van de VS: dezelfde witte en rode banen, maar dan met één witte ster in plaats van een heleboel op een blauw veld.

Ook de Grondwet speelde leentjebuur bij de Amerikanen, met een paar cruciale verschillen. De Amerikaanse onthield zich van uitspraken over religie, maar Liberia noemde zich nadrukkelijk een christelijke staat. Bovendien werd met ‘Wij, het volk van de republiek Liberia’ niet zomaar iedereen bedoeld. Burgerschap was voorbehouden aan zwarten. Het nieuwe land moest een veilige schuilplaats zijn tegen alle vernederingen en discriminatie die hun elders in de wereld ten deel viel. Maar met ‘wij’ werden niet alle zwarten bedoeld. Er stond: ‘Wij, het volk van de republiek Liberia, waren oorspronkelijk bewoners van de Verenigde Staten van Amerika.’

De eerste twee decennia van de jonge republiek waren veelbelovend. De economie groeide. Uit de Verenigde Staten, verdeeld door het debat over het al dan niet afschaffen van de slavernij, arriveerden nieuwe immigranten. Toen die stroom aan het begin van de Amerikaanse Burgeroorlog in 1861 opdroogde, bleven er toch nog nieuwelingen arriveren, dit keer uit het Caribisch gebied.  

Maar het succes bleek eindig. Liberia worstelde met de toenemende internationale concurrentie. De koffieboeren in het land konden niet of nauwelijks opboksen tegen hun concurrenten in bijvoorbeeld Brazilië, die met hun veel grotere plantages goedkoper konden produceren en de prijzen drukten. In Europa en de VS boekten wetenschap en technologie snel vooruitgang. Zo ontdekten geleerden dat je ook suiker uit bieten kon halen, die niet in Afrika verbouwd hoefden te worden. Liberia was zo goed als weerloos tegenover al die innovatie en verandering.  

Europa volgde de ontwikkelingen in het land lange tijd met enige afstand. Veel koloniale machten hadden handelsposten aan de Afrikaanse kust en waagden zich niet in de binnenlanden van het donkere continent. Maar vanaf 1880 veranderde dat: in enkele decennia werd vrijwel het hele werelddeel onder Europees bestuur gebracht. Fransen en Duitsers meldden zich aan Liberia’s grenzen en claimden het grondgebied – als het land geen kolonie kon worden, dan maar een protectoraat. De Britten voerden een andere tactiek: ze probeerden indirect een vinger in de pap te krijgen. Een Liberiaans grenslegertje, actief in het noorden van het land, kreeg onder meer door de leidende officier een sterk Brits tintje. Londen bespaarde zich zo de moeite van nog een kolonie en had toch een behoorlijke invloed. 

Voor de Liberiaanse regering restte vaak niets anders dan slikken aan onderhandelingstafels en in het veld. Ze kon hooguit de koloniale machten tegen elkaar uitspelen en hopen op wat stille protectie van het land dat het hele nationale avontuur ooit in gang had gezet, de Verenigde Staten. Toen de Europeanen rond de Eerste Wereldoorlog klaar waren met de verdeling van Afrika, had Liberia twee derde van zijn grondgebied en een derde van zijn kustlijn verloren. Het land grensde nu aan territorium van de Britten (Sierra Leone) en de Fransen (Guinee, Ivoorkust). De onafhankelijkheid was ondanks alles wel overeind gebleven.

Nieuwe bedreigingen kwamen niet uit Europa, dat zijn wonden van de Eerste Wereldoorlog likte, maar uit de Verenigde Staten. Daar ontstond na 1918 een nieuw zwart bewustzijn. Een van de voormannen van de nieuwe beweging was de van Jamaica afkomstige Marcus Garvey. Via zijn United Negro Improvement Association (UNIA) verspreidde hij plannen om zwarten massaal te laten terugkeren naar Afrika. Europa voor de Europeanen, Afrika voor de Afrikanen, was Garveys simpele gedachte. De uit Amerika teruggekeerde zwarten zouden helpen om de koloniale machten te verdrijven, maar om te beginnen zouden ze zich in Liberia vestigen.

De regering in Monrovia geloofde niet in de utopie van Garvey, maar veinsde toch enthousiasme. Een kleine golf van immigranten uit de VS was immers best welkom, het geld dat ze mogelijk meebrachten nog veel meer. In de loop van de tijd nam het enthousiasme van de Liberiaanse elite nog verder af: zij vreesde een staat binnen een staat. Terecht overigens, want in interne notities speculeerde de UNIA er openlijk over op termijn de ‘gedegenereerde’ en ‘moreel zwakke’ Liberiaanse politici terzijde te schuiven ten gunste van ‘zwarten met hersenen, energie en ervaring’.  

Frankrijk en Groot-Brittannië waren ondertussen beducht voor de anti-imperialistische retoriek van de UNIA. In de VS werden Garvey en de zijnen scherp in de gaten gehouden door de FBI, die een dossier opbouwde tegen ‘radicale oproerkraaiers’. Door alle tegenstand liepen de plannen van Garvey ten slotte op niets uit. 

In Liberia bleef daarna veel héél erg lang hetzelfde. In dezelfde jaren dertig schreef de Britse schrijver Graham Greene over Liberia en noemde de politiek in het land ‘een kolderspel met een gemanipuleerde dobbelsteen’. Hij vond de campagnes surrealistisch: ‘Hoewel de uitslag vooraf vaststond, gedroeg iedereen zich alsof de stemmen, de speeches en de pamfletten ertoe deden.’ Verkiezingen in Liberia gingen hooguit over de vraag wie van de vooraanstaande families dit keer de president mocht leveren. De True Whig Party regeerde er uiteindelijk meer dan honderd jaar – een wereldrecord. Eén procent van de bevolking hield de rest onder de knoet.

Onder Americo-Liberiaan William Tubman, president van 1944 tot zijn dood in 1971, deed de economie het op een zeker moment verrassend goed. Even gold Liberia als het Zwitserland van Afrika. Maar de welvaart kwam slechts ten goede aan de happy few. Verdiend geld ging voor een belangrijk deel op aan nutteloze prestigeprojecten en aan luxe voor de president.