Toen de Engelse kardinaal Pole kort na het overlijden van Niccolò Machiavelli (1469-1527) diens boekje Il principe (De heerser) las, herkende hij hierin meteen ‘de vinger van Satan’. Machiavelli schreef immers dat het voor een heerser legitiem was om gebruik te maken van misleiding en bedrog, terwijl hij natuurlijk had moeten benadrukken dat ook een machthebber volgens de christelijke deugden moest leven. Volgens Frederik de Grote was het werk van de Florentijnse auteur voor de zeden dan ook even ondermijnend als dat van Spinoza voor het geloof, terwijl Bertrand Russell Il principe afdeed als een ‘handboek voor gangsters’. En dat dit het lievelingsboek van Jozef Stalin was, deed de reputatie van Machiavelli ook bepaald geen goed.
Inmiddels hebben tal van auteurs aangetoond dat die reputatie veel te negatief is, en dat Machiavelli een van de interessantste en belangrijkste politiek denkers aller tijden is. Hij heeft namelijk veel meer geschreven dan dat ene boekje, waarin het lijkt alsof hij voorstander van tirannie was. Zo liet hij zich in een ander boek, de Discorsi, kennen als een pleitbezorger van een democratische republiek, en heeft hij bovendien ook nog toneelstukken, historische studies en brieven geschreven, waarin hij duidelijk naar voren komt als representant van het humanisme.
Erica Benner gebruikt die overige geschriften van Machiavelli om te laten zien dat hij niet alleen de werking van macht messcherp analyseerde, maar ook dat hij hartstochtelijk verlangde naar herstel van de republikeinse vrijheid van zijn geliefde Florence. Tevens schetst zij de strategieën die hij in zijn geschriften moest toepassen om niet in gevaar te komen. Benner doet dit echter veel levendiger dan de meeste auteurs, waarbij ze er zelfs niet voor terugdeinst om Machiavelli en zijn tijdgenoten sprekend op te voeren. Doorgaans gaan mijn haren rechtovereind staan bij dergelijke gefingeerde dialogen, maar Benner doet dat zo adequaat en bovendien zo goed gedocumenteerd dat ze ermee wegkomt.
De Machiavelli die zij ten tonele voert is geen dorre of zelfs geniepige auteur, die de ene keer vorsten bewierookt en de andere keer lippendienst bewijst aan de republikeinse idealen. Hij was een hyperintelligente en literair zeer begaafde man van eenvoudige komaf, die toen de familie de’ Medici korte tijd buitenspel stond, carrière kon maken en kon laten zien wat hij waard was. Dat duurde slechts twaalf jaar, waarna hij gemarteld en verbannen werd. De laatste vijftien jaar van zijn leven bracht hij door op zijn armetierige landgoed, waar hij ’s avonds studeerde en schreef.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler
Als een vos. Machiavelli’s levenslange zoektocht naar vrijheid
Erica Benner. Vert. door Arian Verheij
431 p. Athenaeum-Polak & Van Gennep, € 29,99
Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.
