Hoe Soedan een plunderstaat werd 

Die avond beschrijft Ferdinand Werne, een Pruisische diplomaat die de expeditie vergezelt, het fatale incident dat volgt uitgebreid in zijn logboek. Zoals de Ottomaanse matrozen gewend zijn, roeien ze naar de oever om glazen kralen te ruilen tegen alles wat wordt aangeboden: ivoor, speren en sieraden. En slaven: jongens en mannen, maar ook jonge meisjes die op de markten van Khartoem of Caïro veelgevraagd zijn en onderweg dienstbaar kunnen worden gemaakt. 

Ditmaal ontstaat er consternatie als een lid van de bemanning er snel met een sieraad vandoor wil gaan zonder de aangeboden kralen te overhandigen. De Ottomaanse bemanning had dit ‘spel’ eerder met succes uitgevoerd, maar nu weet het slachtoffer een slinkse afvaart te verhinderen door het trektouw van de sloep vast te grijpen en dat vliegensvlug rond een boomstronk te wikkelen. Een worsteling volgt en er verschijnen enkele gewapende Bari ten tonele die met gebaren duidelijk maken dat deze verraderlijke transactie niet wordt getolereerd. 

‘Plots werd vanaf alle drie de schepen het vuur geopend,’ valt in Wernes verslag te lezen. ‘Een oude vrouw werd neergeschoten door de Egyptenaar naast me, iets waarover hij luid opschepte, net zoals de anderen dat deden.’ Werne telt zo’n elf tot twaalf slachtoffers onder de Bari, ‘de gewonden niet meegerekend’.  

De schepen houden even verderop halt in het midden van de rivier, voor overleg. Daar beslist de commandant dat de Bari schadeloos moeten worden gesteld – ook al zou zijn bemanning volgens hem niets zijn aan te rekenen. ‘Kapitein Salim meende dat een goede verstandhouding met de inlanders gebaat zou zijn met het in het gras langs de oever gooien van een handvol miserabele kralen. De inlanders keken en graaiden in het rond, terwijl wij koers zetten naar een nabijgelegen eiland.’ 

De kolonisatie van Afrika wordt gewoonlijk beschreven als een onderneming van West-Europese naties. Een belangrijk deel van de onderwerping en uitbuiting van het ‘donkere continent’ blijft zo buiten beschouwing. Zo werd Soedan gekoloniseerd door de Ottomaanse heersers uit Egypte. Zij legden de grondslag voor een kunstmatige staat, die leunde op een kleine bevoorrechte, Arabisch sprekende elite. Deze machthebbers verdienden aan de extractie van grondstoffen en natuurlijke producten, en buitten zwarte, niet-islamitische bevolkingsgroepen genadeloos uit. De gevolgen daarvan werken tot op de dag van vandaag door. 

Initiator van dit koloniale project was de hyperambitieuze officier Mehmed Ali, die het in 1805 tot gouverneur van Egypte had weten te schoppen. Aan die positie zou hij veel kunnen verdienen, maar daarin werd hij beperkt door de grip van de lokale aristocratie op de handel via de Rode Zee. In maart 1811 nodigde de gouverneur daarom zo’n 400 hoofden van de belangrijkste families uit voor festiviteiten in de Citadel van Caïro. Direct na binnenkomst vielen ze ten prooi aan de kogels van Ali’s verdekt opgestelde troepen. De volgende dag zette de zuivering zich voort in de rest van het land. Alleen al in Caïro werden zo’n 1000 gezinshoofden opgepakt en geëxecuteerd. Hun bezittingen werden verwoest of geroofd, hun vrouwen en dochters verkracht. 

Maar met de moord op de aristocratie had Mehmed Ali een nieuw probleem geschapen. Om de handel volledig naar zich toe te kunnen trekken, zou hij kapitalen moeten investeren en dus moeten lenen. Maar de lokale geldmarkt lag nu plat. Westerse geldschieters kwamen graag te hulp, maar onder strikte voorwaarden en tegen hoge rentes. Mehmed Ali had extra inkomsten nodig én een sterk, betrouwbaar leger om mogelijke westerse interventies het hoofd te kunnen bieden. 

Omdat hij zijn eigen leger niet vertrouwde en hij de Egyptische fallahin (‘boeren’) niet geschikt achtte voor militaire diensten, keek Ali naar de Bilaad al-Soedaan in het zuiden als potentieel militair reservoir. Daar bevonden zich de onafhankelijke sultanaten van Sennar en Darfoer. Deze islamitische staatjes voedden sinds mensenheugenis de vraag naar slaven voor de huishouding van Ottomaanse notabelen. Soedanese slaven werden beschouwd als een luxeproduct. Vooral jonge meisjes en eunuchen brachten een hoge prijs op. Zo had Mehmed Ali in 1812 hoogstpersoonlijk 200 eunuchen besteld als prestigieus relatiegeschenk voor zijn zakencontacten. 

Maar zwarte slaven werden ook gewaardeerd als soldaten. Ze werden in het Ottomaanse Rijk al eeuwenlang ingezet, omdat ze als loyaler werden beschouwd dan soldaten die uit de eigen bevolking werden gerekruteerd. Maar het was niet alleen de slavenhandel die Ali’s begerige blik naar het verre zuiden deed afdwalen. De regio vormde ook een bron van andere veelgevraagde luxeproducten, zoals goud, tabak en ivoor. 

In de zomer van 1820 zette een bont leger van Albanese, Turkse, Noord-Afrikaanse en Egyptische soldaten koers richting het zuiden, onder leiding van Mehmeds oudste zoon Ismail. Het verzwakte sultanaat Sennar werd eenvoudig onder de voet gelopen dankzij de superieure artillerie van de Ottomanen. Al in de zomer van 1821 wist Ismail 1900 slaven – mannen, vrouwen en kinderen – af te leveren bij het garnizoen van Aswan, in het uiterste zuiden van Egypte. 

Ondanks deze op het oog veelbelovende start liep het plan van Mehmed Ali uit op een fiasco. Een groot deel van de menselijke handelswaar had de gruwelijke voettocht naar Aswan niet overleefd en van degenen die Aswan wel hadden gehaald, stierf de helft alsnog op de resterende route naar Caïro. Mehmed Ali, ontzet door het bericht dat zijn beoogde soldaten ‘sterven als vee aan de schapenrot’, riep ten einde raad zelfs hulp in van Amerikaanse artsen omdat die ervaring zouden hebben met ‘dit ras’. 

Ten slotte moest ook hij erkennen dat de hele campagne meer soldaten kostte dan ze opleverde, want ook de Ottomaanse soldaten in Sennar stierven bij bosjes, aan dysenterie en tropenkoorts. De voorgespiegelde goudmijnen bleken nergens te vinden. Ismail werd tijdens een banket bij de koning van Shindi levend verbrand vanwege onvrede over de opgelegde belastingen. Het Ottomaans-Egyptische avontuur in Soedan leek op een pijnlijke mislukking uit te lopen. 

Toch hadden de ontwikkelingen die op de dood van Ismail volgden grote impact op de moderne geschiedenis van Soedan. De Ottomaanse troepen moesten zich terugtrekken naar het noorden van Soedan, tot het punt waar de Witte en de Blauwe Nijl samenvloeien. Hier ontstond de garnizoensstad van waaruit ook het latere, onafhankelijke Soedan bestuurd zou worden: Khartoem. 

Deze aanvankelijk onooglijke militaire nederzetting zou zich ontwikkelen tot centrale overslagplaats van grondstoffen, zwarte slaven en natuurlijke rijkdommen, in de regel geroofd en/of aangevoerd door de Arabisch sprekende stammen rond dit deel van de Nijl. Zij werden door het bescheiden Ottomaanse bestuur ingezet als militaire bondgenoten, belastinginners en tussenpersonen in de handel. Leden van deze Arabisch sprekende stammen, in Soedan nog altijd bekend en berucht als ‘Zonen van de rivier’, vormen tot op de dag van vandaag de militaire, politieke en economische elite van het land. 

Aanvankelijk droeg Soedan bitter weinig bij aan de Egyptisch-Ottomaanse schatkist. Daar kwam pas verandering in na de hierboven beschreven expeditie naar de bronnen van de Witte Nijl. Nadat ze de Bari hadden afgeschud, hadden de opvarenden meer oog gekregen voor de opvallend groene natuur die zij plots overal om zich heen zagen. In het bijzonder waren ze onder de indruk van de kuddes olifanten, die in het wijde savannelandschap doodgemoedereerd rondkuierden. 

Het was een schijnbaar paradijselijke, maagdelijke omgeving, klaar voor exploitatie voor de West-Europese markt. Deze was inmiddels in de greep geraakt van ‘het witte goud’: het Afrikaanse ivoor waarmee onder meer biljartballen, pianotoetsen, sier- en kunstvoorwerpen en bestekhandvatten werden vervaardigd. Dat had alles te maken met de opkomende Europese middenklasse, die met de aankoop van ivoren gebruiksvoorwerpen de nieuw verworven welvaart en de eigen goede smaak wilde tentoonspreiden. 

Op het hoogtepunt van de ivoorhandel werd jaarlijks zo’n 900 ton aan ivoor van Afrika naar West-Europa verscheept. Alleen al in Engeland werden tussen 1860 en 1920 de slagtanden van minstens 1,1 miljoen olifanten tot sier- en gebruiksvoorwerpen verwerkt. Het leeuwendeel daarvan kwam uit Noordoost-Afrika.  

Maar de openlegging van de bovenloop van de Witte Nijl pakte niet alleen desastreus uit voor de olifantenpopulatie. De lokale bevolking werd eveneens meegesleurd op de golven van de wittegoudkoorts en het bendegeweld dat de regio zou overspoelen. 

Aanvankelijk was nog sprake geweest van handel in enge zin. De handelaren – onder wie steeds meer Europeanen, vaak vergezeld van katholieke missionarissen – waren immers afhankelijk van de autochtone bevolking die de slagtanden aanleverde. Maar geleidelijk aan namen de handelaren de olifantenjacht over van de lokale bevolking. Ze arriveerden met eigen legertjes van Arabische huurlingen en bouwden verschillende versterkte nederzettingen (‘zariba’s’) in het binnenland, van waaruit ze de ivoorjacht organiseerden. 

Tijdens de jachtexpedities werden doorgaans ook slaven buitgemaakt, om de slagtanden naar de zariba’s en uiteindelijk de Witte Nijl te vervoeren. Zo groeiden deze militaire handelsnederzettingen uit tot dorpen en steden, waar een gewapende Arabisch sprekende elite de dienst uitmaakte en regelmatig razzia’s werden georganiseerd om een continue toevloed van menselijke handelswaar te garanderen. Omstreeks 1860 werden jaarlijks 12.000 à 15.000 slaven vanuit deze regio naar Khartoem vervoerd. 

De concurrentie op de ivoor- en slavenmarkt was intens en uiterst gewelddadig. Wie het grootste privéleger bezat en de beste handelscontacten, kon een imperium bouwen dat meerdere zariba’s of zelfs hele regio’s omvatte. Zo wist de Al-Aqqad-familie uit Caïro met haar Soedan Company beslag te leggen op een groot deel van de huidige Zuid-Soedanese provincie Equatoria. De Al-Aqqads opereerden nog onder de schijnbaar respectabele schaamlap van een internationaal consortium van Egyptische en West-Europese handelsondernemingen. Maar een regelrechte warlord als Al-Zubayr Rahma Mansur liet zich een stuk minder aan public relations gelegen liggen. 

Afkomstig uit de noordelijke, Arabisch sprekende ‘Zonen van de rivier’-stammen, had Al-Zubayr door middel van grootschalige terreur een handelsmonopolie weten te bemachtigen in de westelijke Bahr al-Ghazal-regio. In feite regeerde hij over een autonoom koninkrijkje dat hij naar eigen believen plunderde met hulp van zijn grotendeels uit slaven bestaande milities en met een groot arsenaal aan Amerikaanse repeterende Remington-geweren. Hij werd uiteindelijk zo machtig, dat de Egyptische gouverneur-generaal in Khartoem zich in 1873 genoodzaakt zag hem formeel te benoemen tot Ottomaans bestuurder van de provincie Bahr al-Ghazal. 

Onder deze noemer veroverde Al-Zubayr in 1874 het westelijk gelegen sultanaat Darfoer, dat tot dan toe onafhankelijk was gebleven. Het Foer-leger werd gedecimeerd en de sultan werd geëxecuteerd. Daarmee vervulde Al-Zubayr een oude wens van Caïro: de sultans van Darfoer controleerden de legendarische en winstgevende trans-Saharaanse handelsroute, maar ook zij zouden voortaan naar de machthebbers in Caïro moeten luisteren. Vanaf dat moment zijn de Foer en aanverwante stammen vrijwel continu in conflict geweest met Khartoem en de groepen die daar de dienst uitmaken. Dit langdurige conflict had begin 21ste eeuw uiteindelijk genocidale consequenties. 

Het eeuwenoude sultanaat van de Foer werd opgeslokt door de kunstmatige roofstaat die Soedan voor altijd zou blijven. Een staat die nooit organisch van binnenuit is gegroeid, maar berust op een systeem van onderdrukking en uitbuiting van de periferie vanuit een enkel economisch en militair brandpunt: de parasitaire enclave Khartoem en de Arabische sprekende stammen langs dit deel van de Nijl, die tot de dag van vandaag het oude Ottomaanse systeem van patronage, intimidatie en plundering voortzetten.