Was er sprake van een pogrom in Amsterdam?

Het geweld tegen Israëlische voetbalsupporters in Amsterdam doet burgemeester Halsema aan ‘pogroms’ denken. Een terechte vergelijking? We vroegen het aan drie historici.

Het liep donderdagavond uit de hand in Amsterdam, na de voetbalwedstrijd tussen Ajax en de Israëlische club Maccabi Tel Aviv. Groepen Maccabi-supporters werden aangevallen ‘door jongens op scooters die kriskras door de stad reden,’ aldus burgemeester Femke Halsema. ‘Dit brengt herinnering aan pogroms terug.’ Premier Dick Schoof reageerde ook verontwaardigd en sprak over ‘antisemitische aanvallen op Israëliërs’.

Kun je de ongeregeldheden van donderdagavond met een pogrom vergelijken? Universitair docent Internationale Betrekkingen Peter Malcontent (Universiteit Utrecht), die het boek Een open zenuw: Nederland, Israël en Palestina (2018) schreef, vindt van niet. ‘Tijdens de pogroms in Rusland en andere Oost-Europese landen in de negentiende en vroege twintigste eeuw werden huizen platgebrand, vrouwen verkracht en mannen vermoord door boze hordes. Daar is nu helemaal geen sprake van.’

Cultuurhistoricus David Wertheim, auteur van het boek Waar gaat het over als het over Joden gaat?, vult aan: ‘Wat er gebeurd is, is op geen enkele manier te vergoelijken en er zijn paralellen in het bewust op zoek gaan naar Joden en Israeli’s, maar er zijn ook grote verschillen. De rellen van donderdagavond vonden plaats in de context van een oorlog, waardoor de gemoederen heel hoog verhit worden. Bovendien trad de Nederlandse politie tegen relschoppers op. De Russische autoriteiten daarentegen knepen destijds een oogje toe, toen Joden werden gemolesteerd. Dat deden de nazi-autoriteiten ook, tijdens de Kristallnacht in 1938. Mensen die dit soort vergelijkingen maken, doen af aan de ernst van pogroms en de Kristallnacht.’ 

Collega-cultuurhistoricus Remco Ensel (Radboud Universiteit, Nijmegen) is het daar niet helemaal mee eens. Hij zou het begrip pogrom zelf niet gebruiken, maar snapt dat Halsema de rellen op deze manier duidde. ‘Het kan schrikken zijn als het woord valt. Maar donderdagavond werd de November Pogrom, zoals de Kristallnacht ook wordt genoemd, herdacht en dat maakt het geweld nog angstaanjagender. Het woord pogrom is een begrip dat we zijn gaan gebruiken om georganiseerd anti-Joods geweld te benoemen. De schaal ligt niet vast. Ik heb begrepen dat door groepen werd opgeroepen tot anti-Joods geweld: het woord “Jodenjacht” ging rond, aldus burgemeester Halsema. Er was in de verste verte geen sprake meer van regulier protest of van geweld tussen rivaliserende voetbalclubs.’

Was het geweld in Amsterdam antisemitisch? Wertheim vindt het lastig te bepalen, zegt hij. ‘Er zit heel veel in deze rellen. Antisemitisme, maar ook frustratie over de Gazaoorlog die tegen de staat Israël is gericht en voetbalgerelateerd geweld. We weten op dit moment nog niet alles, het is nog vers, dus we moeten voorzichtig zijn in ons oordeel.’

Malcontent beaamt dit. ‘De politie moet nog veel dingen checken.’ Ook eventueel verwijtbaar gedrag van Maccabi-supporters moet worden geverifieerd, zoals het verwijderen van een Palestijnse vlag bij een pand en het roepen van anti-Palestijnse leuzen. ‘Heel belangrijk is dat we goed kijken naar de context,’ vervolgt hij. ‘Gaat het om Jodenhaat, of om intense woede tussen twee groepen? We moeten iets pas antisemitisme noemen als het echt zo is. De klopjacht op Maccabi-supporters is wel degelijk antisemitisme. Maar helaas worden zware termen als antisemitisme en pogroms ook gebruikt om politieke tegenstanders monddood te maken en andere etnische groepen in een verkeerd daglicht te plaatsen, wat Geert Wilders deed. Hij greep de rellen meteen aan, de Israëlische regering deed dat eveneens. Dit soort verhalen, mits juist geframed, zijn hele bruikbare politieke instrumenten om je eigen positie te versterken.’

Ensel ziet het heel anders. Als we hem vragen of Israëlcritici tegenwoordig niet te snel als antisemieten worden weggezet, reageert hij fel. ‘Deze vraag, die vaak louter retorisch bedoeld is, keert al vanaf de Tweede Wereldoorlog iedere keer weer terug. Vaak wordt dan gezegd dat “de antisemitismekaart spelen” ten koste gaat van het bestrijden van het “echte antisemitisme”, of dat joden zich nog kwetsbaarder maken als ze over antisemitisme spreken. Houd liever je mond. Ik begrijp niet goed hoe de geweldplegers en critici van Israël hier met elkaar in verband kunnen worden gebracht. Wanneer protest overgaat in de aantasting van het bestaansrecht en de veiligheid van mensen als individu en als collectief, raakt het aan antisemitisme.’

De Nijmeegse cultuurhistoricus vindt het daarnaast verkeerd om Maccabi-supporters collectief te framen als provocerende extremisten die de rellen over zichzelf hebben afgeroepen. ‘Voor zover ik weet zijn er mensen aangevallen die vanwege een voetbalwedstrijd in Amsterdam waren. De aanvallen waren niet specifiek gericht op fans die zelf gewelddadig waren. Dus de slachtoffers waren onschuldig.’

Foto: ANP