Een metershoog standbeeld van Paul Kruger wordt op vrijdag 10 oktober onthuld in Orania, het zelfverklaarde thuislandje van witte Afrikaners in Zuid-Afrika. Het gaat om een exacte kopie van een beeld dat in het stadscentrum van Pretoria staat, maar dat volgens sommige politici en activisten moet verdwijnen.
Dit artikel krijgt u van ons cadeau
Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.
Het originele standbeeld van Paul Kruger, president van de Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) van 1883 tot 1900, is vijf jaar voor het uitbreken van de Boerenoorlog ontworpen door de Nederlander Anton van Wouw. Opdrachtgever was de industrieel Sammy Marks, die wilde dat het monument voor de president midden op het centrale Kerkplein van de Transvaalse hoofdstad Pretoria kwam. Maar terwijl Van Wouw in Europa het beeld liet gieten, brak de oorlog met Groot-Brittannië uit. Het standbeeld werd nog wel verscheept naar de havenstad Lourenço Marques (Maputo) in Portugees Mozambique, maar daar eindigde de reis voorlopig. De Boeren verloren de oorlog en Kruger moest zelf vluchten naar Europa, waar hij in 1904 overleed.
Het duurde bijna een decennium voordat de regering van de nieuwe Unie van Zuid-Afrika toestemming gaf het beeld uit de opslag in Lourenço Marques te halen en naar Pretoria te brengen. Daar kreeg Kruger niet zijn geprojecteerde centrale plek, maar werd hij verbannen naar achtereenvolgens een stadspark en het stationsplein.
In die situatie kwam pas verandering in 1954. Inmiddels was de Nasionale Party aan de macht gekomen, die de apartheid invoerde en streefde naar zelfbeschikking voor de Afrikaners. Kruger was voor de regering een symbool van onafhankelijkheid en onverzettelijkheid tegenover de Britse imperialisten. Daarom besloot zij om het standbeeld na al die jaren te verplaatsen naar de plek waarvoor Van Wouw het had ontworpen.
Gekooide ijsbeer
Zo kon de Nationalistische premier Daniël Malan op zaterdag 10 oktober 1954 het monument alsnog inwijden op het Kerkplein. Bijna de hele Afrikaner politieke elite was er, inclusief de gouverneur-generaal – officieel de hoogste vertegenwoordiger van de Britse Kroon. Ook de Nederlandse minister-president Willem Drees woonde de her-onthulling bij, als teken van de toen nog hechte band tussen Nederland en het Afrikaner volk. De Zuid-Afrikanen hadden nog liever prins Bernhard gehad, maar die was, na een meerdaags bezoek aan het land, een paar dagen eerder vertrokken. De inwijding van het beeld was het hoogtepunt van een volksfeest in Pretoria, dat het hele weekend duurde en dat bestond uit jeugdspelen, aubades en kerkdiensten ter ere van Kruger.
Premier Willem Drees woonde de inwijding van het standbeeld bij
De rest van de apartheidsperiode, die zich nog veertig jaar zou voortslepen, domineerde Kruger streng en onverbiddelijk het plein, dat zich midden in de blank verklaarde stad bevond. Hij keek recht naar het Justitiepaleis, waar Nelson Mandela in 1964 een beroemde speech hield, voordat de rechter hem een levenslange gevangenisstraf oplegde. Ook nadat diezelfde Mandela in 1994 de eerste volledig democratisch gekozen president was geworden, de rassengrenzen formeel werden opgeheven en de stad Tshwane ging heten, bleef Kruger op zijn sokkel staan. De nieuwe Zuid-Afrikaanse regering had geen behoefte alle monumenten van het witte verleden omver te trekken; in de filosofie van de regenboognatie moesten bevolkingsgroepen elkaar wat gunnen.
Maar in 2015 kwamen er vanuit de samenleving andere stemmen, die riepen om radicale ‘dekolonisering’ van de publieke ruimte. Studenten aan de Universiteit van Kaapstad bereikten met hun protest dat een beeld van de stichter en imperialist John Cecil Rhodes van de campus werd verwijderd. De Rhodes Must Fall-beweging verspreidde zich over heel Zuid-Afrika en ver daarbuiten. Al snel richtte het protest zich ook tegen het Kruger-beeld.
Want de oude Boerenpresident mag dan voor de Afrikaners een onafhankelijkheidsstrijder zijn geweest, het land dat hij tegen de Britten verdedigde was eerst afgepakt van de Afrikanen. Zelf was hij als 11-jarige in een ossenwagen vanuit de Kaapkolonie naar Transvaal getrokken, en had onderweg een grote veldslag tegen de Ndebele meegemaakt. Ook later was hij betrokken bij diverse oorlogen tegen inheemsen.
In april 2015 bekladden activisten het standbeeld met groene verf. Nationalistische Afrikaner organisaties organiseerden een wake, terwijl de gemeente snel een beschermend hekwerk rond het monument zette. De kwestie bereikte ook de partijpolitiek, met de Economic Freedom Fighters – een radicale afsplitsing van het ANC – als belangrijkste pleitbezorger van verwijdering. Op dit moment staat Kruger nog als een gekooide ijsbeer op het Kerkplein, maar niemand weet of dat nog lang zal duren.
Nieuwe trek naar Orania
De plaatsing van een replica in Orania is dan ook een voorzorgsmaatregel voor als het origineel verdwijnt. Maar dat is niet de enige reden. Het dorp Orania is een soort kibboets van nationalistische Afrikaners die niet willen opgaan in het multiculturele Zuid-Afrika, waar zij een minderheid zijn. In de Karoo, een dunbevolkte halfwoestijn, zijn zij alleen met elkaar en eigen baas. Vanuit het ongeveer 2000 zielen tellende dorp zou op termijn een complete stad moeten groeien, en in de toekomst wellicht een onafhankelijke Afrikaner staat. De Kruger-kopie staat op het centrale plein van die toekomstige (hoofd)stad.
Orania noemt zich een ‘thuis’ voor Afrikaners en roept volksgenoten op hun overdrachtelijke ossenwagens opnieuw in te spannen en naar Orania te komen. Net als hun voorouders die in de negentiende eeuw naar onder andere Transvaal trokken. En daarbij moet Paul Kruger hun het goede voorbeeld geven, want als het namaak-standbeeld aanstaande vrijdag – op zijn tweehonderdste geboortedag – wordt onthuld, heeft het een tour achter de rug langs tien steden en dorpen in het noorden van Zuid-Afrika. Overal waar de vrachtwagen met het beeld in de open laadbak stopte, voerden jongeren een toneelstuk op met de titel Oom Paul breek die pad oop (‘Oom Paul baant de weg’). Of alle Afrikaners maar willen volgen.
Activisten bekladden Krugers beeld met groene verf
Ten slotte wil Orania ook uitstralen dat het bereid is te vechten voor zijn voortbestaan, want zo nu en dan gaan er in de Zuid-Afrikaanse politiek stemmen op om te stoppen met het gedogen van de zelfverklaarde, cultureel en raciaal exclusieve vrijstad. Het Kruger-beeld wordt door de Orania Beweging een ‘vrijheidsmonument’ genoemd.
De grote vraag is of de plaatsing van de replica in Orania van invloed is op de toekomst van het originele kunstwerk in Pretoria. Door de extreem-rechtse annexatie van Kruger zal de roep om het beeld weg te halen wellicht toenemen. Eind september, terwijl de nep-Kruger bezig was aan zijn trek naar Orania, hebben onbekenden een van de vier sculpturen die zich op de hoeken van de originele sokkel bevinden, opzettelijk zwaar beschadigd. Als hekken het monument niet meer afdoende beschermen, zal de gemeente Tshwane zich gedwongen kunnen zien om het weg te halen. Dan is de trek van ‘Oom Paul’ naar de rand van de samenleving compleet.
