De provinciale PVV-afdeling vindt het ‘schandalig’. Het Drents Museum heeft ter promotie van zijn tijdelijke tentoonstelling De Sovjetmythe een tien meter hoog standbeeld van Lenin in Assen geplaatst. Volgens de Drentse discipelen van Wilders is het beeld een vorm van persoonsverheerlijking en propaganda voor een massamoordenaar. Hierin hebben zij honderd procent gelijk. Want dit is precies waar de tentoonstelling over gaat.
De tientallen schilderijen en sculpturen die van het Staats Russisch Museum in Sint-Petersburg naar Assen zijn overgebracht, zijn gemaakt tussen 1932 en 1960, toen grote delen van de bevolking van de Sovjet-Unie zuchtten onder het totalitaire bewind van Stalin en Chroesjtsjov. In de communistische heilstaat probeerde het politbureau controle te krijgen over elk aspect van het individuele en collectieve bestaan. Dat gold ook voor de beeldende kunsten.
Vanaf 1932 werden kunstenaars gedwongen lid van een soort communistische Kulturkammer. Het Kremlin verlangde dat zij de zegeningen van Stalins regime verbeeldden voor een groot publiek. Iedereen, tot en met de laatste rendierfokker in Oost-Siberië, moest de boodschap kunnen begrijpen. Abstractie was daarom uit den boze. De nieuwe kunstdoctrine werd ‘socialistisch realisme’ genoemd.
Kunsthistorici in het Westen hebben altijd neergekeken op dit genre, dat doorgaat voor smakeloze eenheidsworst. Maar wie de tentoonstelling in Assen bekijkt, valt op hoe gevarieerd en kwalitatief hoogstaand veel van de geëxposeerde werken zijn. Dat is natuurlijk niet de verdienste van Stalin en zijn kunstpolitie, maar van de individuele kunstenaars. Als De Sovjetmythe de bezoeker iets laat zien, dan is het dat sommige schilders en beeldhouwers manieren vonden om binnen de voorgeschreven kaders hun artistieke eigenheid tot uitdrukking te brengen.
Bij veel kunstenaars schemert de invloed van de internationale avant-garde door het realistische keurslijf heen. Dat geldt bij uitstek voor zulke titanen van de moderne kunst als Kazimir Malevitsj en Pavel Filonov. Maar kijk bijvoorbeeld ook eens naar Alexander Deineka. Hij hield zich aan de voorgeschreven onderwerpen: industrie, platteland, sport – dit alles in een positief licht. Maar daarbinnen koos hij voor ongebruikelijke scènes, perspectieven en vormen.
Zo heeft Deineka’s schilderij Textielwerkster (1927) een transparante, SF-achtige uitstraling. Bij Kolchozboerin op de fiets (1935) word je als beschouwer eerder herinnerd aan het Amerikaanse realisme uit dezelfde periode dan aan de bekende Sovjetpropagandaplaatjes. Het is wellicht geen toeval dat Deineka in de jaren dertig een bezoek bracht aan de Verenigde Staten en zijn indrukken verwerkte in een aantal schilderijen, waarvan een drietal eveneens is geëxposeerd.
Toegegeven: niet alle kunstenaars van het socialistisch realisme waren zo eigenzinnig. In Assen is ook veel kitsch te zien van het soort dat je van tevoren zou verwachten: hyperrealistische manshoge schilderijen van zingende boerinnen, kinderen met rode halsdoekjes en de Grote Leiders Lenin en Stalin.
De bijschriften van de tentoonstellingsmakers waarschuwen dat deze doeken liegen. Terwijl op Arkady Plaskovs Feest in de kolchoz (1937) spekkige landarbeiders en -arbeidsters zich te goed doen aan mandenvol fruit en gebak, vanaf een poster liefdevol gadegeslagen door vadertje Stalin, stierven in werkelijkheid miljoenen plattelandsbewoners de hongerdood.
Deze historische context is onontbeerlijk om eventuele argeloze bezoekers van het Drents Museum te wapenen tegen zulke krachtige propagandabeelden. Maar zal er heus iemand zijn die, zoals de Drentse PVV kennelijk vreest, na een bezoek aan De Sovjetmythe het eerste vliegtuig naar Colombia pakt om zich aan te sluiten bij Tanja Nijmeijer en haar communistische medeguerrillero’s?
Ik denk het niet. Als je in deze tentoonstelling per se een eerbetoon wilt zien, dan geldt dat niet de communistische vijanden van de vrijheid, maar die paar kunstenaars die het lef en de inventiviteit hebben gehad om ondanks alles zichzelf te blijven.
De Sovjet-mythe. Socialistisch realisme 1932-1960
Drents Museum
Tot en met 6 juni 2013. Open: di-zo 11-17 uur. Info: 0592-37 77 73 of www.drentsmuseum.nl
Dit artikel is exclusief voor abonnees
