Star Wars: een sprookje van Reagan

In 1972 waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in het zogenoemde SALT-verdrag (SALT staat voor Strategic Arms Limitations Talks) overeengekomen het aantal strategische wapens te beperken. Het SALT-verdrag regelde ook dat de partijen, afgezien van twee mogelijke lokale uitzonderingen, geen verdedigingssystemen tegen ballistische projectielen mochten construeren: het Anti Ballistic Missile Treaty (ABM). Mocht Star Wars realiteit worden, dan zou het hele raamwerk van de onderhandelingen over wapenbeperking door de Amerikanen eenzijdig worden opgezegd.

Shultz en Weinberger realiseerden zich dat natuurlijk en moesten aanvankelijk niets van het plan hebben. Ze waren vanzelfsprekend ook woedend dat ze pas in zo’n laat stadium over dit belangrijke beleidsinitiatief waren geïnformeerd. De deskundigen op dit terrein reageerden met verbaasd ongeloof: de technologie om een dergelijk verdedigingssysteem te bouwen stond op z’n best in de babyschoentjes, en van realisering op afzienbare termijn kon geen sprake zijn.

Wat kunnen de motieven zijn geweest om een zo verstrekkend plan zo plotseling uit de presidentiële hoge hoed te toveren? Allereerst moet geconstateerd worden dat het idee voor een strategisch defensiesysteem niet helemaal nieuw was. Een voorstel daartoe was al opgenomen in het Republikeinse partijprogramma voor de verkiezingen van 1980, en Reagan had er in zijn campagne over gesproken. Robert McFarlane, de presidentiële veiligheidsadviseur die Reagan van het nut van Star Wars had overtuigd, heeft later verklaard dat hij het plan vooral zag als een bargaining chip: de Amerikanen zouden het systeem niet daadwerkelijk moeten bouwen, maar daar wel mee dreigen in onderhandelingen met de Russen.

Ronald Reagan was waarschijnlijk in zijn geruchtmakende voorstel te goeder trouw, zoals alleen hij dat kon zijn. Hij wist niets van buitenlandse of defensiepolitiek, en iedereen kon hem wijsmaken wat hij graag wilde geloven. Als het in principe mogelijk was de Amerikaanse bevolking te beschermen tegen de Russische kernkoppen, moest die mogelijkheid op z’n minst onderzocht en zo mogelijk gerealiseerd worden.

Als het Strategic Defense Initiative inderdaad een waterdicht verdedigingssysteem was geweest dat op afzienbare termijn gerealiseerd kon worden, had Reagan daarin gelijk gehad. Een politicus heeft ongetwijfeld de morele plicht de bevolking waarvoor hij verantwoordelijk is zo goed mogelijk te beschermen tegen dreigend onheil. Daarbij is er ongetwijfeld ook nooit een moorddadiger militaire doctrine geweest dan de ‘wederzijds verzekerde vernietiging’, de Mutually Assured Destruction (MAD), het kernidee van het militaire evenwicht dat de Koude Oorlog zo stabiel hield. De MAD-doctrine beschouwde de gruwelijke nucleaire vernietiging van honderden miljoenen mensen tenslotte als een aanvaardbaar risico.

Het probleem met Star Wars was dat dit verdedigingssysteem helemaal niet waterdicht was, en bovendien gemakkelijk zou kunnen leiden tot een nieuwe bewapeningswedloop – en daarmee tot internationale instabiliteit. Het SDI bood geen verdediging tegen laagvliegende bommenwerpers, kruisvluchtwapens, binnengesmokkelde wapens en wapens die vlak onder de Amerikaanse kust werden afgeschoten.

Voor de Russen zou de bouw van een grote hoeveelheid nieuwe ballistische raketten gecombineerd met de constructie van nepkernkoppen (decoys) aanzienlijk goedkoper zijn dan de bouw van Star Wars voor de Amerikanen. Het is maar de vraag of McFarlane dat allemaal heeft uitgelegd aan de wat onnozele president.

De echte conservatieve Republikeinen, de geharnaste hardliners, waren echter zeer tevreden met het Strategic Defense Initiative. Zij waren al jaren van mening dat alle resultaten van de door Nixon en Kissinger gevoerde detente-politiek, en wel in het bijzonder het SALT- en ABM-verdrag, zo snel mogelijk ongedaan moesten worden gemaakt.

De hardliners vonden dat de detenteakkoorden door de Russen misbruikt waren om hun positie ten koste van de Verenigde Staten te versterken. Al in 1976 hadden zij het Committee on the Present Danger (CPD) opgericht. Deze kongsi van alarmisten betoogde met veel lawaai dat de Verenigde Staten in dodelijk gevaar waren: de Verenigde Staten zouden in de late jaren zeventig meer risico lopen dan op de dag van het bombardement van Pearl Harbor! De Sovjet-Unie was geruisloos sterker geworden dan de Verenigde Staten en zou een nucleaire oorlog kunnen winnen. Alleen een snelle en omvangrijke herbewapening kon de Amerikaanse veiligheid opnieuw zeker stellen.

Reagan was al jaren bestuurslid van het CPD en had tientallen leden van het comité in zijn regering opgenomen. De omvangrijke militaire uitgaven van de regering-Reagan waren het directe gevolg van de lobby van het CPD. Voor aanhangers van een unilaterale spierballenpolitiek was Star Wars een geweldig idee. Ten behoeve van de werkelijke veiligheid van de Verenigde Staten moesten de detenteakkoorden wel wijken.

Tussen 1983 en 1999 werd meer dan 60 miljard dollar uitgegeven aan onderzoek naar de technologie van het Strategic Defense Initiative. Vrijwel alle proeven met het neerschieten van ballistische raketten zijn mislukt en de ontwikkelde apparatuur is tot op de dag van vandaag niet in staat onderscheid te maken tussen echte kernkoppen en decoys.

Dat het Congres ondanks grondige twijfel toch veel onderzoeksgeld heeft toegestaan, komt vooral doordat Star Wars in de jaren tachtig zeer populair bleek bij de Amerikaanse bevolking. De slecht geïnformeerde modale kiezer dacht namelijk – en de overheid heeft hem bepaald niet uit die droom geholpen – dat het systeem de Verenigde Staten inderdaad effectief zou beschermen. Zo is Star Wars een virtueel programma gebleven, een typisch reaganesk sprookje.

Hoewel het Star Wars-project nooit verder is gekomen dan mislukte experimenten, speelde het een niet-onaanzienlijke rol in de onderhandelingen tussen de Russen en de Amerikanen in de laatste jaren van de Koude Oorlog. Dat kwam doordat de Russen, zoals McFarlane had verwacht, zich bijzonder ongerust maakten over de eventuele constructie van een antiraketschild.

Dat was welbeschouwd eigenaardig, aangezien de Russische technici zich even snel als hun Amerikaanse collega’s gerealiseerd moeten hebben dat het SDI voorlopig meer fictie dan werkelijkheid was, en ook vrij gemakkelijk geneutraliseerd zou kunnen worden. De Russen hebben misschien toch gedacht dat hier een technologische ontwikkeling van start ging die zij onmogelijk konden volgen. Bovendien wilden ze vasthouden aan het raamwerk van afspraken dat tijdens de Koude Oorlog had gezorgd voor een stabiel militair evenwicht.

Begin 1987 ontkoppelde Gorbatsjov de Russische afkeer van Star Wars en de onderhandelingen over wapenreductie, wellicht omdat hij zich realiseerde dat het met de Amerikaanse plannen voorlopig niet zo’n vaart liep. Hoewel het Pentagon gestaag doorging met het onderzoek, werd het belang van Reagans Droom natuurlijk minder naarmate duidelijk werd dat de Koude Oorlog was afgelopen. Daarbij zagen Reagans opvolger George Bush en zijn veiligheidsadviseur Brent Scowcroft niet veel heil in het SDI. Zij hadden meer vertrouwen in de traditionele nucleaire afschrikkingspolitiek.

Vooral de conservatieve Republikeinen claimden na de Koude Oorlog dat Reagans defensiepolitiek, en in het bijzonder de dreiging van het Strategic Defense Initiative, voor het einde van dat langdurige en nogal stompzinnige conflict verantwoordelijk was.

Dat is te veel eer voor de grote sprookjesverteller. Het is niet uitgesloten dat de reusachtige expansie van de Amerikaanse defensiebegroting in de Reagan-jaren de Russen nog eens heeft gewezen op het even kostbare als zinloze karakter van de bewapeningswedloop. Zij hebben overigens in de vroege jaren tachtig geen enkele poging gedaan om het Amerikaanse uitgavepatroon te volgen. De Sovjet-Unie is tenslotte niet bezweken aan Reagans defensiebegrotingen of aan het SDI, maar aan Gorbatsjovs pogingen om de disfunctionele commando-economie te hervormen.

Dat Star Wars in de late jaren negentig op spectaculaire wijze uit de dood is herrezen vraagt om een verklaring. George W. Bush heeft van het raketschild een essentieel onderdeel van zijn politieke programma gemaakt, eigenlijk tot verbazing van iedereen die geen conservatieve Republikein is. Het antiraketschild kon natuurlijk alleen nieuw leven ingeblazen worden als er ook een nieuwe tegenstander werd gevonden. Met Rusland waren de betrekkingen zodanig verbeterd dat het niet meer als een vijandige natie kon worden beschouwd.

Maar wie echt op zoek is naar een tegenstander, zal er altijd wel een vinden. De Amerikanen hebben er in het afgelopen decennium meerdere ontdekt: de zogenoemde boevenstaten (rogue states). De Amerikaanse veiligheid wordt nu bedreigd door Irak, Iran en Noord-Korea. Een National Missile Defense moet voorkomen dat deze drie staten ooit in de verleiding komen een raket op de Verenigde Staten af te schieten. Dat de boevenstaten voorlopig in het geheel niet beschikken over effectieve langeafstandsraketten met kernkoppen, en daar naar alle waarschijnlijkheid ook nooit over zullen beschikken, wordt door de voorstanders niet als relevant beschouwd.

In feite zijn alle bezwaren die begin jaren tachtig tegen Star Wars werden gemaakt nog even steekhoudend, en ook de proeven die de laatste jaren met het systeem zijn genomen zijn onveranderlijk mislukt.

Vanwaar dan toch het Republikeinse fanatisme? Dat heeft meerdere oorzaken. In de eerste plaats is de verwezenlijking van een raketschild, hoe beperkt ook, een onderdeel van de eredienst aan de heilig verklaarde Reagan, die steeds absurdere vormen begint aan te nemen. In de tweede plaats is de attractie van een Missile Defense nog steeds het idee dat daarmee eindelijk het ABM-verdrag kan worden afgedankt. In de derde plaats is de voorgenomen constructie van een raketschild een uitstekend excuus om permanent miljarden dollars uit te geven aan de ontwikkeling van geavanceerde militaire technologie.

Het raketschild zal wel gebouwd worden, zij het waarschijnlijk in een of andere minimalistische vorm. Het zal echter nooit worden gebruikt. En dat is maar goed ook. Het zou toch niet goed werken.