Shell speelt schimmig geopolitiek spel

Topmanagers van Shell moeten beschikken over politieke sluwheid en diplomatiek talent. Alleen zo kunnen ze de wereldwijde belangen van het olieconcern dienen. Morele overwegingen zijn daaraan meestal ondergeschikt. Zo blijkt uit Hoog spel, de ‘politieke biografie’ van Shell door historicus Marcel Metze.

Lange tijd was het een verhaal met een hoog ‘Hollands glorie-gehalte’, een fraai voorbeeld van de ware ‘VOC-mentaliteit’, het bewijs dat het kleine Nederland zijn partijtje meeblies in de wereld. Ik heb het over de geschiedenis van de ‘Koninklijke Shell’, een van de Seven Sisters: de grote particuliere oliemaatschappijen, die sinds 1900 een immense rol in de wereldeconomie spelen. Inmiddels zijn er nog vijf over, maar Shell hoort daar nog altijd bij.

Meer recensies lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Tot 2005 bezat de Nederlandse poot van het bedrijf 60 procent van de aandelen, terwijl de Britse tak genoegen moest nemen met 40 procent. In dat jaar werd daar door een juridische fusie een eind aan gemaakt en in 2022 werd het hoofdkantoor verplaatst van Den Haag naar Londen en werd het begrip ‘Royal Dutch’ uit de naam geschrapt. Is dit een kras op onze nationale trots, of mogen we blij zijn dat deze ‘fossiele reus’ nu een Brits bedrijf is?

In Hoog spel laat Marcel Metze zien dat de ontstaansgeschiedenis van het concern veel weg had van een jongensboek. Rond 1880 ontdekte de Groningse boerenzoon Aeilko Zeilker als beheerder van een plantage op Sumatra aardolie. Hoewel die toen vooral werd gebruikt om lampolie van te maken, bleek het winstgevend genoeg om te exploiteren. Met steun van enkele vermogende Nederlanders werd in 1890 de ‘Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch-Indieë’ opgericht, kortweg de Koninklijke. Een jaar of vijftien later ging deze onderneming een joint venture aan met het Britse Shell, dat zich tot dan toe vooral met het transport bezighield.

Het bedrijf ontstond dus in het ‘Wilde Oosten’, wat meer is dan een woordspeling, aangezien de eerste oliebronnen op Sumatra soms werden aangevallen door Atjese guerrilla’s, zodat het personeel zich als in een Hollywood-western met geweren moest verdedigen. Het Nederlandse koloniale leger schoot dan te hulp en zorgde ervoor dat het omringende gebied werd ‘gezuiverd’ van inheemse vrijheidsstrijders.

Hierna zouden de overheid en de particuliere onderneming steeds vaker met elkaar te maken krijgen, waarbij ze over en weer invloed probeerden uit te oefenen en van elkaar te profiteren.

Hoog spel is niet de eerste geschiedenis van Shell. Na eerdere kritiekloze bedrijfsgeschiedenissen verscheen in 2007 een 1800 bladzijden tellende geschiedenis onder leiding van economisch historicus van Jan Luiten van Zanden. Hoewel ook die in opdracht van het concern was geschreven, was het een kritische studie waarin tal van minder fraaie episodes en aspecten werden belicht. Maar de nadruk lag op de ontwikkeling en organisatie van het bedrijf en minder op het politieke krachtenveld waarin Shell opereerde. Bij Metze staan juist de relatie van de multinational met allerlei overheden en de internationale rol die Shell speelde centraal. Daarom noemt hij zijn boek een ‘politieke biografie’.

Zo zien we hoe Shell reageerde op de nationalisatie van dochterondernemingen door de Sovjet-Unie, China en Egypte, en ondanks deze verliezen en tal van andere tegenslagen immer bleef groeien. De sympathie van Henri Deterding, sinds 1901 de grote man van het bedrijf, voor Adolf Hitler is algemeen bekend, maar ook na diens dood in 1939 bleef Shell nauw samenwerken met tal van verwerpelijke regimes. Tijdens de oorlog werkte de Nederlandse tak uiteraard ook voor de Duitse oorlogsindustrie en deed bijvoorbeeld onderzoek naar raketbrandstof.

Tegelijkertijd probeerde het concern goed te zorgen voor het eigen personeel, maar toen in 1942 op Curaçao een staking uitbrak onder de – overwegend Chinese – zeelieden van Shell-tankers, werden deze geïnterneerd door de bedrijfspolitie. Bij de opstand die vervolgens uitbrak werden twaalf stakers doodgeschoten.

Morele overwegingen speelden altijd een zeer ondergeschikte rol. Tijdens de dekolonisatieoorlog in Indonesië drong Shell aan op een tweede ‘politionele actie’ en onderhandelde ondertussen ook met de republikeinen. Metze gaat in op het optreden van Shell in Nigeria, waar het bedrijf tijdens de Biafra-oorlog het gebied rond zijn oliebronnen door het Nigeriaanse leger liet ‘schoonvegen’. Ook weigerde het halsstarrig om de banden met het apartheidsregime in Zuid-Afrika door te snijden.

Uit dit zeer leesbare boek wordt duidelijk dat de topmanagers van een olie- en gasgigant als Shell zowel schakers als schaakstukken zijn in een buitengewoon gecompliceerd en vaak schimmig spel waarin economische en (geo)politieke belangen vaak de doorslag geven. Deze managers dienen niet alleen over gedegen economische en technische kennis te beschikken, maar ook over politieke sluwheid en diplomatieke gaven. Het resultaat oogt vaak niet heel fraai, maar het concern doet er tegenwoordig veel aan om op de buitenwereld over te komen als een onderneming die zich bewust is van haar maatschappelijke verantwoordelijkheid. Om die reden noemt Metze Shell een ‘linkmichel’, die ‘de wereld benadert als een verzameling financiële risico’s en reputatierisico’s die zo professioneel mogelijk gemanaged moeten worden’.