350 p. Balans, euro 30,00
Hans Blom, de vierde directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, mag minder spraak- en geruchtmakend zijn dan de eerste, Loe de Jong, maar als historicus doet hij niet voor hem onder. Hij steekt hem in veelzijdigheid, analytisch vermogen, ambachtelijke bekwaamheden, oorspronkelijkheid en bestuurlijk talent zelfs naar de kroon. Al met al behoort hij tot het puikje van de huidige generatie historici.
Nu is er dan ter gelegenheid van Bloms zestigste verjaardag een feestbundel uitgekomen, geschreven door zeventien vakgenoten. Ik beken dat ik graag had meegedaan – ik mag die schreeuwlelijk wel. Afgezien daarvan heb ik – het moge duidelijk zijn – respect voor zijn kwaliteiten. Respect verdient ook de uitstekend geredigeerde bundel met zijn losjes gerangschikte bijdragen. Ze zijn chronologisch gegroepeerd rond het thema ‘de eigenaardige houding van volk en vaderland ten opzichte van oorlog en geweld’. Het merendeel van de bijdragen heeft betrekking op de twintigste eeuw.
De bundel opent met een stuk van de immer erudiete Hermann von der Dunk. Het leest, gelijk alles van zijn hand, als een trein. Misschien heeft hij het ook vlotweg in de trein geschreven. Er staan nogal wat oppervlakkige gemeenplaatsen in. Maarten Brands heeft zijn inktpatroon naar het van hem bekende gebruik gevuld met azijn en gal. Met vertoon van allure slingert hij banvloek na banvloek aan het adres van het provinciaals bekrompen volk en zijn kortzichtig-domme politici. Zij verkeren in de greep van moraliserend narcisme en daardoor lukt het hun maar niet de ware werkelijkheid van macht en machtsverhoudingen op waarde te schatten. Dat komt er nou van als je geen notie hebt van vaderlandse geschiedenis!
Maar soms laat ook de beste kanselredenaar een steekje vallen. In zijn gebulder getuigt de goede Brands van een eigenaardig gebrek aan begrip voor de economische aspecten van het verschijnsel macht. Trouwens, als het op moraliseren aankomt, weet ook hij van wanten. De allerminst waardevrije moraal druipt van zijn Woord. Zo heeft warempel ook hij zich gehuld in de zwarte toga van de Hollandse dominee.
De toga van de nuchtere Niek van Sas is daarentegen een professorale. Aan de hand van kleinschalig en gedegen feitelijk onderzoek brengt hij nog eens de betrekkelijk geweldrijke jaren rond 1800 in beeld. Het was een tijd van verbazingwekkende paradoxen en contrasten, die desondanks hebben geleid tot een begin van nationale eenwording. Van Sas bereikt de prikkelende conclusie dat vergeten een actieve vorm van herinnering kan zijn. Dat snap ik weliswaar niet, maar wat ik wel begrijp, is dat het door Van Sas bekeken tijdvak een cruciale fase in de vaderlandse geschiedenis is geweest.
Ook Piet de Rooy baseert zich op tamelijk gedetailleerd onderzoek van een plaatselijk tijdgebonden verschijnsel, waaraan hij bredere oordelen verbindt. Het virulente, maar tamelijk geweldloze Nederlandse anti-papisme uit het derde kwart van de negentiende eeuw was op de keper beschouwd een heel ingewikkelde zaak. Het maakte als zodanig deel uit van de specifieke kentering der tijden. Voorzover ik weet is dat een nieuwe visie.
Het klapstuk van de bundel, de min of meer biografische beschouwing van J.C.H. Blom, is geschreven door Conny Kristel. Hoe schrijf je zoiets over een levende, en ook nog heel levendige figuur, zonder te vervallen in krampachtigheid of eenzijdigheid? Lees haar stukje! Of ze ook gelijk heeft met het idee dat de evenwichtig-burgerlijke Blom en evenwichtig-burgerlijk Nederland bij elkaar horen, waag ik intussen te betwijfelen.
P.W. Klein is emeritus hoogleraar geschiedenis in Leiden.
