Oss is niet alleen de stad van Jan Marijnissen, Organon en messentrekkers, maar ook de bakermat van de boterproductie. Eind negentiende eeuw kwam een derde van de in Groot-Brittannië geconsumeerde boter uit het Brabantse stadje. Daar beconcurreerden Anton Jurgens en Sam van den Bergh (1864-1941) elkaar op de internationale markt. Een Frans patent op margarine wisten ze te omzeilen, zodat ook in Nederland margarine geproduceerd kon worden, en ook dit werd een ongekend succes.
In de biografie van Sam van den Bergh besteedt Pim Reinders veel aandacht aan de familiegeschiedenis. Simon, de vader van Sam, stichtte de boterfabriek. Drie van zijn broers brachten overigens ook een familiebedrijf tot bloei. De boterfabrieken stootten Oss op in de vaart der volkeren. De eerste telegraafverbinding van Oss werd met hulp van Van den Bergh aangelegd, evenals in 1881 de Zuid-Ooster Spoorlijn.
Toen Van den Bergh bij de gemeenteraad aandrong op de aanleg van een kanaal, werd dat tegengehouden. Dat drie gemeenteraadsleden uit de door Sam zo gehate familie Jurgens kwamen, zal ongetwijfeld een rol hebben gespeeld in zijn besluit de fabriek over te plaatsen naar Rotterdam. Dat betekende overigens geenszins dat de twee margarinegiganten van elkaar af waren. De twee bevochten elkaar op het scherpst van de snede, maar tegelijkertijd werden geheime kartelafspraken gemaakt over lonen en prijzen.
Gelukkig besteedt Reinders veel aandacht aan het leven van Sam buiten de boterfabriek. Hij beschrijft hoe serieus Van den Bergh de Joodse gebruiken in acht nam en welke desastreuze gevolgen nazi-Duitsland voor zijn familie had. Ook laat hij zien hoe Van den Berghs lange politieke leven begon als raadslid voor de Liberale Kiesvereniging in Rotterdam en hoe hij lid werd van de Liberale Unie en de Vrijheidsbond van de Tweede Kamer respectievelijk de Eerste Kamer van 1905 tot 1938.
Hoewel deze biografie als titel Steeds voor alle arbeiders aanspreekbaar heeft, was Van den Bergh geen sociaal voelende werkgever. Integendeel, als hij merkte dat een werknemer lid was van een bond, nam hij maatregelen.
Reinders heeft eerder boeken geschreven over reclame. Op aanstekelijke wijze schetst hij het belang van advertenties, campagnes en muurschilderingen. Daarbij vallen namen en merken die tot op de huidige dag bij iedereen bekend zijn, bijvoorbeeld het in 1915 door Van den Bergh geïntroduceerde Blue Band.
In de jaren twintig begon Van den Bergh zich langzamerhand uit het bedrijf terug te trekken, om plaats te maken voor zijn zoon Sidney. Zijn aversie tegen de familie Jurgens was nog zo groot dat hij weigerde deel te nemen aan de fusiebesprekingen tussen de twee giganten, die in 1927 resulteerden in de Margarine Unie. Een jaar later ging de Margarine Unie samenwerken met het Engelse zeepconcern Levers Brothers. Zo ontstond het nog steeds wereldwijd opererende bedrijf Unilever, dat in 2015 een omzet had van ruim 53 miljard euro.
Hans Renders is directeur van het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
