Roxelana: lieveling van de sultan

De zestiende-eeuwse haremdame Roxelana was meer dan een seksslavin. Ze had grote invloed op de beroemde sultan Suleyman I. Ottomaanse historici verweten haar zelfs de neergang van zijn machtige rijk.

Sultan Suleyman I zal discreet het hoofd hebben afgewend terwijl zijn wachters inhakten op het lichaam van zijn oudste zoon en gedoodverfde troonopvolger, prins Mustafa. Daarop werd het toegetakelde lijk voor de ingang van Suleymans tent in het legerkamp geworpen. Het was een niet mis te verstane waarschuwing voor de troepen: deze sultan was bereid tot het uiterste te gaan om de eenheid in het rijk te bewaren.

Mustafa werd aanbeden door zijn soldaten en een groot deel van de bevolking van Anatolië. Dat was dan ook precies de reden waarom hij die dag, 5 oktober 1553, door zijn vader uit de weg werd geruimd. De sultan vreesde een machtsovername vanuit het leger, met Mustafa als stroman. Dat zou tot een langdurige burgeroorlog kunnen hebben geleid. Zoals dat al eerder het geval was geweest toen Suleymans eigen vader Selim I, in 1512, diens vader Bayezid had verjaagd en op de vlucht had laten vergiftigen.

Kortom, Suleyman had – naar de gebruiken en vereisten van zijn tijd – gegronde redenen voor de executie van zijn oudste zoon. Toch worstelden sommige Ottomaanse geschiedschrijvers met deze opmerkelijke gebeurtenis. Zij beschreven Suleyman – bijgenaamd ‘de Prachtlievende’ – als de grootste sultan die het rijk had voorgebracht, ongeëvenaard in kracht, toewijding, vroomheid en rechtvaardigheid. Iemand moest hem negatief hebben beïnvloed, anders had hij niet zo’n brute daad begaan.

De tekst loopt door onder de afbeelding.

_{Sultan Suleyman trouwt zelfs met zijn favoriete concubine Roxelana. Geschilderd door Anton Hickel, 1780.}

Ontvoerd door slavenhalers
En wie kon er beter van het opstoken van de sultan worden beschuldigd dan zijn concubine en vrouw, Hürrem Sultan, die westerse diplomaten ‘Roxelana, de maagd van Ruthenië’ waren gaan noemen? Had zij er niet herhaaldelijk blijk van gegeven de sultan om haar vinger te kunnen winden? En had zij niet alles te winnen bij de dood van de ongelukkige Mustafa?
 
We kennen haar oorspronkelijke naam niet. Zoals ook niemand zich de naam herinnert van het christelijk-orthodoxe boerendorp in Ruthenië – het ‘oude Rusland’ of ‘Roes’ in het huidige oosten van Oekraïne – van waaruit ‘Roxelana’ als jong meisje door Tataarse slavenhalers moet zijn geroofd. Vandaar zal het meisje te voet naar de Krim zijn vervoerd, om in de Ottomaanse kolonie Caffa door een Joodse of Griekse tussenhandelaar te worden doorverkocht. Rond het jaar 1518 kwam ze terecht in de harem van het ‘Oude Paleis’ in het hart van Ottomaans Constantinopel. Hier verbleven de ongetrouwde familieleden en concubines van de sultan, met hun uitgebreide scharen aan bediendes en administrateurs: maagden en eunuchen.

De Ottomaanse harem heeft eeuwenlang de erotische verbeelding van westerse auteurs en schilders geprikkeld. Ze stelden zich de harem voor als een plek waar wulpse, schaars geklede seksslavinnen hun tijd grotendeels doorbrachten met het uitwisselen van de laatste roddels en het oliën van hun welgevormde dijen. Maar de historische harem – letterlijk: een gebied dat taboe is – was in de eerste plaats een politiek instituut.

Suleyman moet hebben geredeneerd dat Roxelana de beste kandidaat was om zijn reservoir aan troonopvolgers zo snel mogelijk aan te vullen

De moeder van de sultan zwaaide er de scepter; onder haar toezicht werden de aangeleverde slavinnen aan een strenge keuring onderworpen. Daarna volgde een gepaste, intensieve opleiding. Welke vrouw was geschikt om de sultan van mannelijk nageslacht te voorzien? Wie werd veroordeeld tot een leven als dienstmaagd? En wie kon als concubine aan een politieke connectie in de provincie worden geschonken?

De slavinnen voor de sultan waren niet noodzakelijkerwijs de allermooiste vrouwen. Het bieden van lichamelijk genot vormde maar een zeer beperkt, kortdurend onderdeel van hun verplichtingen. Zodra een uitverkoren concubine een zoon had voortgebracht werd ze van het bed van haar heer verstoten en ving het belangrijkste onderdeel van haar carrière aan: de opvoeding en begeleiding van de nieuwe prins.
 
Een concubine moest daarom intelligent, diplomatiek en eigenzinnig zijn om de ingewikkelde politieke verhoudingen in het rijk te doorzien en deze ten faveure van haar prins te manipuleren. Die taak was des te belangrijker, omdat alle zonen van de sultan gelijke rechten hadden op de troonopvolging. Na de dood van hun vader werd de successiestrijd traditiegetrouw met legers op het slagveld uitgevochten – de verliezers en hun mannelijke nakomelingen wachtte onherroepelijk de dood.

Er was dus nog een reden waarom concubines geen tweede zoon mochten baren: het zou ze voor een onmenselijk dilemma hebben geplaatst. Want welke zoon moesten ze trachten te redden, en wie zouden ze tot een haast zekere dood veroordelen?

Behekst
Toch was dat exact het dilemma waarvoor Suleyman zijn Roxelana plaatste door haar steeds weer opnieuw naar zijn bed te roepen. Met maar liefst vijf zonen en een dochter als eindresultaat. Wat bracht hem ertoe zo radicaal met de traditie te breken? Al snel deed het gerucht de ronde dat Roxelana, over wie werd gefluisterd dat ze niet buitengewoon aantrekkelijk was, de sultan had behekst. Duidelijk is in elk geval dat zij voor Suleyman meer moet zijn geweest dan zijn zoveelste seksslavin. Zo schreef hij omvangrijke liefdesgedichten voor haar, waarvan er meerdere bewaard zijn gebleven. Ook de brieven die Roxelana aan hem stuurde wanneer hij op veldtocht was, getuigen van een overstelpende – hoewel altijd onderdanig geuite – genegenheid.

Wat ook moet hebben meegespeeld, is dat Roxelana in Suleymans leven verscheen op het moment dat deze zich het kwetsbaarst moet hebben gevoeld – namelijk kort nadat hij in 1520 de troon besteeg. Hij diende zich op bestuurlijk en militair vlak nog volledig te bewijzen, als rechtstreekse opvolger van de formidabele Selim I, die onder meer Mekka, Medina en Caïro aan het rijk had toegevoegd.

De tekst loopt door onder de afbeelding.

_{De harem van de sultan heeft de fantasie van de buitenstaanders altijd geprikkeld. Paul Louis Bouchard schildert circa 1894 deze zinnelijke badscène.}

Suleyman zocht in die jaren steun bij intimi als zijn moeder Hafsa en zijn voormalige slaaf en page Ibrahim – die hij al snel na zijn troonsbestijging tot grootvizier of hoogste bestuurder van het rijk benoemde. De laatste twee zouden zo intiem zijn geweest dat de sultan een bed voor Ibrahim aan het hoofdeinde van zijn eigen sponde liet plaatsen.
 
Roxelana was dus niet de enige favoriet van de jonge sultan. Maar zij was wel de enige die hem nieuwe nakomelingen kon schenken. Dat was een essentiële eigenschap, omdat vlak voor de geboorte van hun eerste zoon Mehmed, in 1521, een pestepidemie was uitgebroken die het leven eiste van twee van Suleymans drie eerdere zonen, en zijn enige dochter. Het voortbestaan van de dynastie stond dus op het spel. Suleyman moet hebben geredeneerd dat Roxelana de beste kandidaat was om zijn reservoir aan troonopvolgers zo snel mogelijk aan te vullen. Ze zou hem daarin ook zeker niet teleurstellen. In krap zes jaar tijd baarde ze nog vier prinsen én een prinses.

Publiek schandaal
Dit plaatste haar echter in een bijzonder pijnlijke positie, omdat ze nu een favoriet onder haar zonen diende aan te wijzen. Een die het succesvol zou kunnen opnemen tegen Suleymans enige overgebleven zoon van zijn eerdere concubines: prins Mustafa. Of zou ze toch ál haar kinderen kunnen beschermen? Daarop bestond alleen kans als ze in staat was buitengewoon veel macht naar zich toe te trekken. Maar dan nog zou ze zijn overgeleverd aan de militaire capaciteiten van Mustafa – die op haar zonen een grote voorsprong in leeftijd en ervaring had.

In 1534, zo’n twee maanden na het overlijden van Suleymans moeder Hafsa, vond het schier onvoorstelbare plaats: de sultan huwde zijn favoriete concubine Roxelana. Tijdgenoten moeten deze gebeurtenis als een schok hebben ervaren. Alleen in vroegere tijden namen de sultans zich een vrouw. En dan geen voormalige seksslavin, maar een prinses van een beloftevol naburig vorstenhuis. En nu vestigde een vrouw – een voormalige concubine! – zich permanent in het Topkapi-paleis, het tot dan toe exclusief mannelijke politieke hart van het rijk.

En dat was niet het laatste publieke schandaal. In 1536, op een avond tijdens de ramadan, liet Suleyman zijn intimus en grootvizier Ibrahim in het zicht van zijn privévertrekken in het Topkapi met een boogkoord wurgen. De praalzieke Ibrahim was niet onomstreden geweest, maar slechts weinigen hadden zijn val zien aankomen. Uiteraard werd gefluisterd dat ‘de heks’ Roxelana achter de moord op Suleymans mannelijke favoriet zat – Ibrahim zou zijn voorkeur hebben uitgesproken voor prins Mustafa als troonopvolger. Suleyman zal ongetwijfeld zijn eigen redenen hebben gehad om zijn hoogste functionaris en oude jeugdvriend uit de weg te ruimen. Maar Roxelana had, als enige resterende vertrouweling van de sultan, nu eenmaal de schijn van beïnvloeding tegen zich.
 
Broedermoord
En toch. Hoeveel macht ze ook vanachter de schermen van de nieuwe harem in het Topkapi zal hebben uitgeoefend, en hoeveel goodwill ze ook onder het volk wist te verwerven met de bouw van moskeeën, scholen, ziekenhuizen, gaarkeukens voor de armen en pelgrimshuizen van Edirne tot aan Jeruzalem, Mekka en Medina – het drama van de aangekondigde broedermoord zou Roxelana uiteindelijk niet kunnen voorkomen. Dat prins Mustafa in 1553 werd geëxecuteerd, zal haar zorgen dan ook niet hebben kunnen wegnemen.

Haar oudste zoon Mehmed was toen al bezweken aan een nieuwe pestuitbraak. En haar jongste oogappel, de lichamelijk misvormde Cihangir, zou kort na de executie van Mustafa door een onbekende ziekte worden geveld. Zo bleven er uiteindelijk slechts twee kandidaten over: de weinig geliefde playboy-prins Selim en zijn drie jaar jongere broer, de bibliofiele Bayezid.
Alles wijst erop dat Suleyman vanaf dat moment Selim als zijn natuurlijke opvolger beschouwde. Roxelana bleef dan ook tot aan haar dood voor Bayezid in de bres springen. Zo voorkwam ze herhaalde malen dat hij door zijn vader van hoogverraad werd beschuldigd, zond ze hem in het geniep geld, en zorgde ze ervoor hij zich als gouverneur even ver van de hoofdstad kon vestigen als Selim. Degene die na de dood van de sultan als eerste met zijn troepen Constantinopel wist te bereiken, werd doorgaans de nieuwe heerser.

 Roxelana zal Suleyman slechts hebben kunnen beïnvloeden op die gebieden waar hun politieke of persoonlijke belangen samenvloeiden

Gelukkig bleef Roxelana de tragische apotheose bespaard. Haar gezondheidstoestand was al jaren achteruitgegaan en in 1558 bezweek ze aan een onbekende ziekte. Vrijwel direct na de teraardebestelling van zijn moeder en beschermvrouwe mobiliseerde een ongetwijfeld wanhopige Bayezid zijn leger. Suleyman droeg Selim onmiddellijk op zijn jongere broer onschadelijk te maken.

In eerste instantie wist Bayezid nog met vier van zijn zonen naar Perzië te ontkomen, maar hij had buiten de sjah gerekend, die zijn recente vredesverdrag met Suleyman niet op het spel wilde zetten voor een onzekere troonpretendent. Bayezid en zijn zonen werden door hem uitgeleverd en vrijwel onmiddellijk na aankomst in het rijk gewurgd. Ook de jongste, zesde zoon van Bayezid – een kind nog – werd opgespoord en geëxecuteerd. Toen Suleyman in 1566 op 72-jarige leeftijd stierf, kon Selim hem zonder noemenswaardige tegenstand opvolgen.

Onmenselijke keuze
Ottomaanse historici waren opvallend eensgezind in hun oordeel over Roxelana: het was deze omhooggevallen concubine geweest die een einde had gemaakt aan de bloeitijd van het rijk. Zonder haar zou immers niet de zwakke, corpulente Selim II – die zijn einde niet op het slagveld vond maar in bad, waar hij uitgleed over een zeepje -, maar de krachtige Mustafa het rijk van Suleyman hebben overgenomen. Met een nieuwe bloeiperiode tot gevolg.

Maar het blijft de grote vraag of zij daarmee sultan Suleyman niet tekortdoen. Roxelana was immers geen ‘heks’, ze bleef als voormalige slavin volledig afhankelijk van de luimen en gunsten van haar machtige echtgenoot. Ze zal Suleyman slechts hebben kunnen beïnvloeden op die gebieden waar hun politieke of persoonlijke belangen samenvloeiden. Pas in latere tijden zouden de moeders en vrouwen van een reeks zwakke sultans de touwtjes in het rijk daadwerkelijk in handen krijgen.

De uiteindelijke beslissing om Mustafa om het leven te brengen, en ook de rest van zijn eigen nageslacht onstuimig uit te dunnen, kan dan ook niet anders dan bij Suleyman alleen hebben gelegen. Het kwam de mannelijke Ottomaanse historici eenvoudigweg goed uit een vrouw de schuld te geven van de latere, relatieve zwakte van het rijk. Daarmee verdonkeremaanden ze Roxelana’s verdiensten en de onmenselijke keuze waarvoor zij kwam te staan als moeder van meerdere rechtmatige troonopvolgers.
 

Maurice Blessing is arabist en journalist.
 
 
Moeders aan de macht
Het vrouwensultanaat
Hoewel ze waarschijnlijk de laatste concubine was die het tot vrouw van de sultan schopte, bleef de nieuwe harem in het Topkapi-paleis na Roxelana’s dood in stand. Maar vanaf dat moment waren het steeds de moeders van de sultan (de valides) die vanuit het Topkapi aanzienlijke politieke invloed uitoefenden. De politieke en financiële macht van de directe opvolgsters van Roxelana was zo groot dat historici het zeventiende-eeuwse Ottomaanse Rijk ook wel ‘het vrouwensultanaat’ noemen. Door hun vele filantropische initiatieven wisten de opvolgers van Roxelana uitgebreide persoonlijke netwerken te creëren. Maar niemand van hen liet zoveel bouwwerken oprichten als Roxelana: tot op de dag van vandaag kun je die overal in het Midden-Oosten terugvinden.
 
‘Onzedelijk beeld van sultan Suleyman’
Erdogan kwaad om tv-serie
De figuur ‘Roxelana’ speelde een belangrijke rol in de Turkse televisieserie Prachtige Eeuw, over de regeerperiode van Suleyman I. Met 150 miljoen kijkers in Oost-Europa en het Midden-Oosten werd de serie een ongekend succes.

De Turkse president Recep Tayyip Erdogan was er niet van gecharmeerd. Hij spiegelt zich graag aan Suleyman, die hij beschouwt als het toonbeeld van een krachtdadige, mannelijke en vrome alleenheerser. Maar waarom – zo vroeg Erdogan zich af – bracht Suleyman in de serie zoveel tijd door met uitdagend geklede vrouwen in de harem, in plaats van oorlog te voeren en de natie te besturen? En waarom zette hij regelmatig een beker aan zijn lippen – de echte sultans dronken toch geen alcohol? ‘Zulke voorvaderen kennen wij niet,’ verklaarde de president. ‘Onze Wetgever [de Turkse bijnaam voor Suleyman, red.] was zo niet. Hij zat dertig jaar lang te paard.’
 
Meer weten
De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk, 1300–1923 (2008) door Caroline Finkel.
Empress of the East. How a European Slave Girl Became Queen of the Ottoman Empire (2017) van Leslie Pierce.
A History of the Ottoman Empire (2017) door Douglas A. Howard.