Rode Kruis werd al snel een omstreden symbool

Sinds de oprichting van het Rode Kruis in 1863 zijn landen eensgezind over de bescherming van ziekenhuizen en medici in tijden van oorlog. Maar over het embleem dat hulpverleners moeten dragen, werd vanaf het begin geruzied. Het Ottomaanse Rijk verving het rode kruis in 1876 door een rode halve maan omdat het logo ‘beledigend was voor moslimsoldaten’. Sindsdien waakt de organisatie voor een wildgroei aan symbolen.

Toen de Zwitserse bankier Henri Dunant op 24 juni 1859 aankwam bij het Italiaanse plaatsje Solferino, was hij geschokt door wat hij aantrof. De soldaten van Napoleon III hadden er zojuist het Oostenrijkse leger verslagen, maar het slagveld lag nog bezaaid met duizenden dode en gewonde soldaten. Zij waren aan hun lot overgelaten. Dunant riep de lokale bevolking bijeen om de gewonde militairen van beide partijen te verzorgen.

Na zijn terugkeer in Zwitserland publiceerde Dunant een boek over zijn ervaringen: Un Souvenir de Solferino. Hij omschreef de chaos op het slagveld en opperde dat er een neutrale organisatie moest komen die tijdens een oorlog ongehinderd gewonde soldaten kon verzorgen. Zijn lobby bij belangrijke politici en generaals leidde in 1863 tot de oprichting van het Internationaal Comité van het Rode Kruis, dat een jaar later werd erkend in de Verdragen van Genève.

Om hulpverleners te beschermen en ervoor te zorgen dat ze niet beschoten werden tijdens een conflict, moesten ze een onderscheidend embleem dragen. Het Comité koos voor een witte armband met een rood kruis erop. Volgens de organisatie was het een eerbetoon aan het land waar het idee voor het Rode Kruis was geboren; het was de Zwitserse vlag met omgekeerde kleuren. Maar islamitische landen zagen er vooral christelijke symboliek in.

Dat zorgde in 1876 voor problemen tijdens de Russisch-Turkse Oorlog. Het Ottomaanse Rijk weigerde het Rode Kruis te gebruiken, omdat het aan de symbolen van de kruisvaarders deed denken. Een Turkse delegatie noemde het kruis ‘een belediging’ voor moslimsoldaten en demotiverend voor het leger. Turkse hulpverleners kregen daarom een witte armband met een rode halve maan erop: een islamitisch symbool. Het Perzische Rijk weigerde zowel het kruis als de halve maan te gebruiken en koos voor een rode zon en leeuw.

Steeds meer landen volgden het Turkse voorbeeld en vervingen het kruis door de halve maan. Het embleem groeide uit tot een hoofdpijndossier voor het Comité: de organisatie wilde eenheid uitstralen door wereldwijd hetzelfde symbool te voeren, maar wilde tegelijkertijd geen landen voor het hoofd stoten. Uiteindelijk werden de Rode Halve Maan en de Rode Zon en Leeuw in 1929 officieel erkend als tweede en derde embleem, met de kanttekening dat er voortaan geen nieuwe symbolen werden aanvaard om woekering te voorkomen. ‘Alleen de eenheid van dit onderscheidende symbool kan ervoor zorgen dat het internationaal gerespecteerd wordt,’ liet het Comité in 1930 weten.

Maar die boodschap was aan dovemansoren gericht; Libanon wilde het liefst een rode cederboom gebruiken, Soedan een neushoorn en Syrië een palmboom. De erkenning van een tweede en derde embleem zorgde in 1935 voor verontwaardiging in Afghanistan toen een voorstel voor een vierde symbool – de Rode Boog − werd afgewezen. Om de eenheid te herstellen en het symbool van elke religieuze betekenis te ontdoen, stelde Nederland in 1949 voor om voortaan alleen een Rood Driehoek te gebruiken. Maar ook dat idee kon niet op genoeg medestanders rekenen.

Na de oprichting van Israël ontstonden er opnieuw spanningen over het embleem. De Joodse staat besloot dat zijn hulpverleners een rode davidster moesten dragen: de Magen David Adom. Het Internationaal Comité hield voet bij stuk en weigerde ook dat nieuwe embleem te erkennen. Israël bleef lobbyen voor toelating tot de internationale gemeenschap, terwijl islamitische landen die de Rode Halve Maan gebruikten daar fel tegen protesteerden.

Er was zware Amerikaanse druk voor nodig om een doorbraak te forceren. Washington weigerde vanaf 1999 contributie te betalen aan het Rode Kruis en zou de achterstallige miljoenen pas overmaken als de Rode Davidsster internationaal geaccepteerd werd. Uiteindelijk kwam het in 2006 tot een compromis: Israëlische hulpverleners mochten in eigen land een davidster gebruiken, maar moesten daarbuiten het Rode Kristal dragen − ook wel de Rode Ruit of Rode Diamant genoemd. Het Comité besloot ook om de Palestijnse Rode Halve Maan toe te laten tot de internationale gemeenschap. Palestina kon eigenlijk niet toetreden omdat het geen officiële staat vormde, maar er werd een uitzondering gemaakt.

Inmiddels wordt de Rode Halve Maan door 33 van de 190 hulporganisaties gebruikt, vooral in het Midden-Oosten en West-Afrika. De Rode Zon en Leeuw is nog altijd een erkend symbool, maar werd in 1980 in de ban gedaan door Iran omdat het herinnerde aan het regime van de sjahs. Staten met verschillende religieuze bevolkingsgroepen kunnen onenigheid voorkomen door de Rode Ruit te gebruiken, maar sommige landen hebben een andere oplossing gevonden: Eritrea gebruikt het Rode Kruis en de Rode Halve Maan naast elkaar.

Openingsbeeld: poster van het Rode Kruis uit de Eerste Wereldoorlog.