Vijfenzeventig jaar geleden vermoordden twee Tsjechen Reinhard Heydrich. Na een onwaarschijnlijke carrière was Heydrich uitgegroeid tot een van de gevaarlijkste nazi’s, tot ‘de man met het ijzeren hart’.
‘Een van de beste nationaal-socialisten, een van de vurigste gelovers in de Duitse ideologie en een van de grootste tegenstanders voor de vijanden van het Derde Rijk.’ Adolf Hitler was zeer te spreken over zijn Gestapo-leider Reinhard Heydrich. Op 27 mei 1942 werd Heydrich neergeschoten door de Tsjechische verzetsleden Jan Kubiš en Jozef Gabčík. Acht dagen later overleed hij.
Met Heydrich stierf een van de meest radicale en bloeddorstige nazi’s. Reichsführer-SS Heinrich Himmler beschouwde hem als de man aan wie de gehele SS een voorbeeld diende te nemen. Onder zijn vijanden stond Heydrich bekend als ‘het Blonde Beest’ en ‘de Slager van Praag’. Hitler noemde hem ‘de man met het ijzeren hart’. Onwaarschijnlijke benamingen voor iemand die jarenlang geen enkele politieke interesse had getoond. Zo had Heydrich Mein Kampf niet gelezen en had hij zelfs nog nooit van de SS gehoord voor hij tot het keurkorps toetrad.
Reinhard Heydrich werd in 1904 geboren in de Duitse stad Halle, in een bevoorrechte familie van beroepsmusici. Zijn vader Bruno was componist en eigenaar van het lokale conservatorium. De jonge Reinhard was voorbestemd om in zijn vaders voetsporen te treden. Hij groeide op als een ambitieuze, muzikaal getalenteerde jongeman met een enorme liefde voor sport.
Jeugd van Heydrich
Tijdens zijn jeugd was hij getuige van het brute straatgeweld tussen de rechtse Freikorpsen en de communisten. Na de Eerste Wereldoorlog werd hij gegrepen door het in Duitsland wijdverspreide anticommunisme en de grote ontevredenheid met het Verdrag van Versailles. Toch ontwikkelde hij zich niet tot een protonazi; hij was geen antisemiet en werd geen actief lid van een Freikorps.
Toen zijn vader enkele financiële tegenslagen te verwerken kreeg, besloot Heydrich niet in zijn voetsporen te treden, maar koos hij voor een carrière als officier in de marine. Daar was hij een outsider, omdat hij in zijn vrije tijd viool speelde, weinig geïnteresseerd was in politiek en er aanhoudend geruchten gingen dat hij Joods was. Hij maakte desondanks promotie en gedroeg zich arrogant – wat uiteindelijk het einde van zijn marinecarrière zou betekenen.
Heydrich ontmoette in deze periode zijn toekomstige vrouw Lina von Osten. Maar hij hield er ook een seksuele verhouding op na met een andere vrouw, wier identiteit nog steeds niet vaststaat. Toen hij zijn verloving met Lina aankondigde, kreeg deze vrouw in elk geval een zenuwinzinking. Haar vader diende daarop een officiële klacht in over Heydrich bij de opperbevelhebber van de Duitse marine.
Hem werd verweten dat hij een verlovingsbelofte had verbroken – een duidelijke overtreding van de gedragscode van het officierskorps. Dit zou normaal gesproken alleen hebben geleid tot een berisping, maar Heydrichs hooghartige houding tijdens het onderzoek ondermijnde zijn positie en joeg de raad die de kwestie onderzocht tegen hem in het harnas. De eindbeslissing kwam van de opperbevelhebber, die besloot dat Heydrich direct moest worden ontslagen.
Aansluiten bij de nazi’s
Het schandaal was een belangrijk keerpunt in het leven van Heydrich. Zijn ontslag in economisch moeilijke tijden zette zijn huwelijk met Lina op losse schroeven. Het hielp ook niet dat hij banen weigerde die hij te min vond en die een verlies van sociale status zouden betekenen. Op aanraden van Lina, een fanatieke nazi, solliciteerde Heydrich in 1931 bij de paramilitaire organisatie van de Hitler-beweging: de SS.
Heydrich moest op gesprek bij het hoofd van de SS, Heinrich Himmler, die op het punt stond de Sicherheitsdienst (SD), de inlichtingendienst van de nazi’s, op te richten. Hoewel Heydrich totaal geen verstand had van inlichtingenzaken, wist hij zijn kennis uit detective- en spionageromannetjes te gebruiken om Himmler te overtuigen van zijn bekwaamheid, wat hem een aanstelling als hoofd van de SD opleverde. Zo kon hij zijn leven in uniform weer oppakken en het vertrouwen van Lina en haar nazifamilie herwinnen.
Hitler maakte Heydrich verantwoordelijk voor de oorlog tegen de Joden
Heydrich zat wel met het probleem dat hij de onvolkomenheden uit zijn vroegere leven moest compenseren. Zo had hij zich relatief laat bekeerd tot het nazisme en gingen er nog steeds geruchten over zijn Joodse afkomst, die in 1932 zelfs tot een vernederend onderzoek door de partij leidden. Daarom vond Heydrich zichzelf opnieuw uit als modelnazi, die de SS-idealen tot in het extreme doorvoerde. Himmler verklaarde na Heydrichs dood dat hij herinnerd diende te worden als een onberispelijke SS’er met een karakter van zeldzame zuiverheid en een onbuigzame geest. Heydrich was volgens Himmler ‘een ideaalbeeld, dat men altijd zou trachten te evenaren, maar dat wellicht nooit meer bereikt zal worden’. Zijn transformatie leverde hem veel promoties op en vergrootte zijn macht binnen de nazibeweging aanzienlijk.
Nacht van de lange messen
Zo kreeg hij in 1934, naast zijn functie als chef van de SD, de leiding over de Gestapo en in 1936 over de politieke politiekorpsen in alle Duitse deelstaten. Hij voerde vanaf dat moment het bevel over de organisaties die het merendeel van de naziterreur in het Reich en bezet Europa uitvoerden.
Ook mengde hij zich in het conflict tussen de Sturmabteilung (SA), de beschermingsdienst van de NSDAP, en Adolf Hitler. De Führer was in een machtsstrijd verwikkeld met SA-topman Ernst Röhm en wilde van hem af. Heydrich koesterde eigenlijk sympathie voor Röhm, maar realiseerde zich dat het voordeliger was zich bij het anti-SA-kamp aan te sluiten. Hij liet zijn Gestapo intensief zoeken naar belastend materiaal tegen de SA-top. Tijdens de zogeheten Nacht van de Lange Messen op 30 juni 1934 coördineerde hij hoogstpersoonlijk hun liquidatie. De terechtstelling van Gregor Strasser, een nazi van het eerste uur, liep verkeerd af: de kogel die hem moest doden verwondde alleen een slagader. Heydrich gaf zijn troepen het bevel om Strasser geen genadeschot te geven, waardoor hij bijna een uur lang lag dood te bloeden.
Heydrich baseerde zijn kennis op detective- en spionageromans
Nadat de partij was gezuiverd – er werden 85 mensen gedood –, focuste Heydrich zich op de bescherming van het volk en de staat tegen alle vijanden op alle levensgebieden. Dit hield een campagne in tegen Joden, vrijmetselaars, de kerken en ‘asocialen’. Hij stelde zich onbuigzaam en meedogenloos op. Om de Führer niet teleur te stellen gebruikte hij extreem veel geweld.
Aan het einde van de jaren dertig was Hitler zo overtuigd van Heydrichs loyaliteit en talenten als terreurwerktuig dat hij hem de volledige verantwoordelijkheid gaf voor de oorlog tegen de Joden. Het was Heydrich die moest zorgen voor de raszuivere Nieuwe Orde die Hitler voor ogen stond.
Moordpartijen in Polen
De Duitse invasie van Polen op 1 september 1939 betekende het begin van een nieuw hoofdstuk in de naziterreur. Omdat Oost-Europa volgens de nazi’s bevolkt werd door minderwaardige volken, konden Heydrich en zijn leger van moordenaars nog veel verder gaan in hun gruweldaden. Na de Duitse inval in de Sovjet-Unie in 1941 stuurde Heydrich zijn beruchte Einsatzgruppen achter het leger aan naar het oosten, waar ze alle ‘ongewenste elementen’ achter de linies massaal en genadeloos uitroeiden.
De nazi’s waren bezorgd over de geestelijke gezondheid van hun soldaten
Deze omvangrijke moordpartijen maakten de volgende stap een stuk gemakkelijker. Toen Hitler eenmaal de beslissing om tot genocide over te gaan had genomen, was het logisch dat Heydrich op 31 juli 1941 de bevoegdheid kreeg om het Jodenvraagstuk ‘definitief op te lossen’, de zogeheten Endlösung. Maar dat was eenvoudiger gezegd dan gedaan: de Einsatzgruppen moesten daarvoor massa-executies uitvoeren. Omdat Himmler en Heydrich zich zorgen maakten over de geestelijke gezondheid van de Einsatzgruppen, besloten zij op zoek te gaan naar een effectievere methode. Tijdens de Wannsee-conferentie op 20 januari 1942, die werd geleid door Heydrich en waar hoge functionarissen van diverse instanties aan deelnamen, ontstond het plan om de Joden te deporteren naar vernietigingskampen en daar te vergassen.
Vermoord in Praag
Heydrich leefde na de conferentie nog slechts vier maanden, maar dat was lang genoeg om het begin van de systematische vernietiging van de Joden mee te maken. Lina beweerde later dat hij zich volledig bewust was van zijn rol als ultieme beul, maar dat hij die voor zichzelf rechtvaardigde, omdat alleen zo Hitlers nieuwe samenleving tot stand kon worden gebracht.
In de herfst van 1941 werd Heydrich naar Praag gestuurd, om daar als Hitlers plaatsvervanger te regeren over het Protectoraat Bohemen en Moravië. Hij moest het Tsjechische verzet de kop indrukken en een begin maken met de deportatie van alle Joden. Dat deed hij op de van hem bekende doortastende manier. Binnen de kortste keren was zijn nieuwe, efficiënte regime van terreur en onderdrukking geïnstalleerd.
Zijn nieuwe positie vergrootte de macht van Heydrich aanzienlijk. De jonge blonde massamoordenaar rapporteerde nu rechtstreeks aan de Führer. Dit was maar van korte duur, want op de ochtend van 27 mei deed zijn arrogantie hem de das om. In een open auto en zonder escorte reed hij linea recta in de armen van zijn moordenaars.
Meer weten
- Hitlers Beul. Leven en dood van Reinhard Heydrich 1904-1942 (2012) van Robert Gerwarth is de meest complete biografie.
- De Gestapo. Mythe en realiteit van Hitlers geheime politie (2017) van Frank MacDonough schetst de werkwijze van de geheime staatspolitie.
- Himmlers hersens heten Heydrich (2017) een zevendelige VPRO-serie gebaseerd op de roman HhhH van Laurent Binet.