Koloniale psychiaters oordeelden dat Javanen kinderlijk en oversekst waren

Javanen zijn kinderlijk, emotioneel en fantasierijk. En niet klaar voor zelfbestuur, oordeelden koloniale psychiaters in de jaren 1920. Marens Engelhard gaat in Indonesië op zoek naar zo’n psychiater: zijn grootvader Chris Engelhard.

Het was 1916 toen de jonge Chris Engelhard, zijn vrouw Amy en zoon Herman inscheepten op de boot naar Nederlands-Indië. Hij ging werken in een gesticht waarin ‘krankzinnigen’ werden opgevangen: mensen die om allerlei redenen een gevaar vormden voor zichzelf en de samenleving. Chris zag de kolonie als kans om carrière te maken. En dat lukte. In 1922 werd hij aangesteld als geneesheer-directeur van het krankzinnigengesticht in Magelang. Amy wilde het liefst terug naar Nederland, maar schikte zich in de loopbaan van haar man.

Al snel stuitte Engelhard op de diepe spanningen tussen eigenbelang en ethische roeping die het kolonialisme kenmerkten. ‘Koloniale psychiatrie bleek een paradoxale mengeling van humanitaire geneeskunde en racistische arrogantie,’ concludeert zijn kleinzoon Marens Engelhard in zijn boek. Natuurlijk, in de psychiatrische inrichtingen werden talloze mensen met psychische stoornissen geholpen. Maar sommige psychiaters lieten zich al te gewillig inschakelen in het koloniale project. Hun wetenschappelijke conclusies waren vooral een bevestiging van de superioriteit van de Nederlandse kolonisator.

De eerste chef van Chris, psychiater Petrus H.M. Travaglino, betoogde keer op keer dat de ‘bruine broertjes’ ver achterliepen in hun geestelijke ontwikkeling en daarom niet toe waren aan zelfbestuur. Javanen reageerden volgens hem emotioneel, dachten kinderlijk simpel en waren sterk gericht op seksualiteit. Zijn status als wetenschapper maakte zijn analyse voor veel Nederlanders gezaghebbend. Chris Engelhard stond kritisch tegenover de politiek-psychologische analyse van Travaglino, maar ook hij ontsnapte niet aan het koloniale rassenonderscheid. Hij vond dat Indonesiërs in hun psychologische ontwikkeling op achterstand stonden bij de Nederlanders. Uitgebreid beschreef hij Javaanse ziektebeelden zoals amok (aanvallen van razernij) of koro (mannen die bang waren dat hun penis zich terugtrok).

Marens Engelhard verweeft de geschiedenis van de koloniale psychiatrie met die van zijn grootouders. Dat is een gelukkige keuze. De ‘Javaanse psyche’ biedt een liefdevolle en intieme inkijk in het leven van twee mensen in de koloniale tijd, inclusief alle menselijke hoogte- en dieptepunten. Des te schrijnender is de afloop van het verhaal: enkele jaren na hun terugkeer in Nederland scheidde Chris van Amy. Hij bleef nog jarenlang werkzaam als vooraanstaand directeur van de Willem Arntz Hoeve in Den Dolder, terwijl zij verderging als hospita in een rijtjeshuis.