De geest van Pim. Het gedachtegoed van een politieke dandy door Dick Pels. 316 p. Anthos, euro 21,90
Toen ik in 2000 met Dick Pels de bundel Politieke Stijl samenstelde, had hij zojuist de overgang gemaakt naar een hoogleraarschap sociologie aan Brunel University in Londen. Inmiddels is hij terug op zijn uitvalsvalsbasis in Amsterdam. Hij heeft moedig gekozen voor een leven buiten de veilige universiteit, en dat typeert de onafhankelijkheid die hij altijd heeft nagestreefd in zijn werk.
Pels heeft geschreven over intellectuelen die van links naar rechts migreerden in het politieke spectrum, zoals de Belgische socialist Hendrik de Man, en hij is gefascineerd door de intellectueel als nomade of vreemdeling. In zijn op het interbellum gebaseerde hoefijzermodel heeft hij naast een horizontale as die van ‘redelijk’ links naar ‘redelijk’ rechts loopt, een verticale as opgenomen van voorzichtigheid naar revolutionair temperament – zodat links en rechts extremisme elkaar aan de open kant van het hoefijzer naderen.
In zijn nieuwste boek heeft hij zich aan Pim Fortuyn gewaagd. Ook daar was moed voor nodig, maar Fortuyn lijkt een kolfje naar zijn hand: een vak- en leeftijdgenoot die hij uit Groningen kende, een buitenstaander die van links rechts werd, maar altijd iets ondefinieerbaars hield, en een politicus die het van zijn stijl moest hebben. Pels verbergt zijn betrokkenheid niet; integendeel, de toon van zijn boek is vanaf de eerste zin persoonlijk. Hij gebruikt Fortuyn als iemand om mee ‘mee’ en ’tegenin’ te denken.
Een groot deel van het boek wordt ingenomen door een nauwkeurige en scherpzinnige reconstructie van Fortuyns politiek-intellectuele ontwikkeling, waarin Pels aantoont hoe nauw die aansluit bij de veranderingen in de werksituatie van de narcistische Fortuyn zelf, die stelselmatig zijn eigen originaliteit overschat. In Pels’ analyse treedt echter een merkwaardig onbedoeld effect op. Hij bekritiseert Fortuyn en beschouwt hem niet als een groot denker, maar signaleert zelf dat hij onbedoeld een te grote consistentie en/of kwaliteit in Fortuyns denken suggereert, die zelfs een ‘ophemelend effect’ kan hebben. Zo wordt in dit boek van een veelschrijver die hartstochtelijk meedeinde met de modes van zijn tijd, toch nog bijna een belangrijke intellectueel gemaakt.
Maar Pels is uiteraard aan de biografie begonnen omdat Fortuyn zich in de politiek stortte. Hij zegt interessante dingen over stijl in de politiek en over Fortuyns politieke ‘dandyisme’, en maakt een scherp onderscheid tussen Fortuyns flamboyante individualisme en zijn direct-democratische kritiek op het vertegenwoordigende stelsel. Ook constateert Pels dat Fortuyns ‘soms wat lachwekkend aandoende spruitjesnationalisme’ en tegen de islam gekeerd nationaal en westers cultuuressentialisme volstrekt in strijd zijn met zijn postmoderne individualisme. Intellectueel is dit onderscheid zeker te verdedigen, maar het lijkt me dat de twee elementen onlosmakelijke ingrediënten van het succes van de politicus Fortuyn waren.
De vraag is dan waarom deze combinatie in het Nederland van 2002 opeens zo’n volstrekt onverwacht succes had. Pels zegt daar weinig over en beperkt zich tot een persoonlijke evaluatie van Fortuyns werk. Als historicus vind ik het daarom ook moeilijk te bepalen wat de waarde is van de vergelijkingen die Pels trekt met het gedachtegoed van politieke migranten en populisten als Mussolini, Mussert en Haider. Pels wil verdergaan dan de gebruikelijke verkettering – wat op zichzelf interessant is -, maar welke richting hij vervolgens inslaat is niet geheel duidelijk. De historische situatie en de betekenis van links en rechts waren in het interbellum zo anders dan nu dat de boodschap van de vergelijking goed duidelijk gemaakt moet worden. Bestaat het hoefijzer nog in de oude betekenis? Daarnaast lijkt me de herwaardering van Haider vooralsnog wat academisch.
Pels heeft in een bewonderenswaardig tempo de eerste diepgravende studie over Fortuyn geschreven. Op de korte baan van de pagina is die nuttig, helder en goed uitgewerkt, en neemt de auteur duidelijk stelling, maar het boek als geheel houdt, wellicht doordat er weinig tijd voor bezinking en afstand is geweest, iets ongrijpbaars.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
