In het jaar 1982 ging in Nederland een recordaantal van 6700 bedrijven failliet. Ook het aantal werklozen steeg naar een (naoorlogs) hoogtepunt van meer dan 600.000. De hele wereld zuchtte onder de gevolgen van de tweede oliecrisis in 1979, die het gevolg was van de islamitische revolutie in Iran.
Met zijn open economie werd Nederland nog zwaarder getroffen dan andere landen. Dit was het moment waarop het poldermodel in werking trad. Het Akkoord van Wassenaar – tussen werkgevers, werknemers en de overheid – van november 1982 markeerde het begin van een lange periode van voorspoed: de Dutch miracle.
De eerste publicatie van het project BINT (Bedrijfsleven in Nederland in de Twintigste Eeuw), dat wil achterhalen hoe het bedrijfsleven zich in de voorbije eeuw heeft ontwikkeld, maakt duidelijk in welke traditie de omslag van 1982 past. De ‘ongebonden vrijheid’ van ondernemers in de eerste dertig jaar van de twintigste eeuw leidde al zelden tot wilde taferelen. Alle bedrijven, of ze nu tot de grote ondernemingen of tot het midden- en kleinbedrijf hoorden, zochten hun heil in gematigde ontwikkelingsmodellen, gebaseerd op vlijt en verantwoordelijkheid – ook ten opzichte van werknemers.
De volgende periode, rond de Tweede Wereldoorlog, was buitengewoon lastig. Overleven deden bedrijven vooral door behoedzaam hun kansen te benutten en mee te gaan in de stroom van de overlegeconomie, die na 1945 gestalte kreeg in de Sociaal-Economische Raad en de Stichting van de Arbeid.
Van Gerwen en De Goey, de auteurs van deze mooie binnenkomer voor BINT, moeten als pioniers veel theorie ordenen om fatsoenlijk aan het werk te kunnen gaan. Het gevaar ligt dan op de loer dat zo’n eersteling in een serie publicaties over een gemeenschappelijk onderwerp een sterk inventariserend karakter krijgt. Hoewel deze studie inderdaad af en toe taai dreigt te worden door de uitgebreide verantwoording van de gekozen aanpak, is zij toch niet onder die last bezweken.
Wie voldoende belangstelling heeft voor economische vraagstukken en zich niet laat afschrikken door de enigszins grauwe en kale vormgeving van het drukwerk, wordt rijk beloond. Alleen al de vele korte biografieën van Nederlandse ondernemers – groot en klein; van DAF-oprichter Hub van Doorne tot ijscoman Guido de Lorenzo – maken het boek waardevol.
Viel er in het Nederland na ‘Wassenaar’ eigenlijk nog wel te ondernemen? Jazeker; de auteurs spreken zelfs van een herwaardering. De breed gedragen erkenning dat rendement- en winstverbetering van de bedrijven de sleutel tot algemene werkgelegenheid was, bracht genezing van de Dutch disease, die een internationaal begrip was geworden.
Zowel de kabinetten-Lubbers (1982-1994) als de paarse kabinetten van Kok (1994-2002) dwongen met een ‘no nonsense’-beleid veel respect af. Het bedrijfsleven floreerde, marktwerking was geen vies woord meer, de koersindex van de belangrijkste aandelen steeg van 100 in 1983 naar bijna 1000 rond de eeuwwisseling. Weliswaar zette daarna een ingrijpende daling in (aangevoerd door de ICT-sector), maar de economie bleef per saldo weerbaar.
‘Wassenaar’ en de algemene fascinatie voor het ondernemerschap bezorgden sommige succesvolle ondernemers zelfs een sterrenstatus (Van der Hoeven, Brink, Boonstra, Tóth). Enkelen vielen weer snel van hun voetstuk, anderen hielden zich moeiteloos staande. Nederland was in zekere zin weer terug bij de tijd waarin een figuur als Henri Deterding (de man die Shell aan het begin van de eeuw groot had gemaakt) een nationale held werd.
Of de geest van het Akkoord van Wassenaar ook bestand zal zijn tegen de huidige crisis weet niemand. Het polderen is intussen wel heel stevig in onze maatschappij verankerd. Dat we bij tegenslag naar dit middel blijven grijpen, ligt voor de hand.
Doeko Bosscher is hoogleraar eigentijdse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Jacques van Gerwen en Ferry de Goey
Ondernemers in Nederland. Variaties in ondernemen
365 p. Boom, € 35,00
Dit artikel is exclusief voor abonnees
