Poetin beloofde rust en voorspoed

Al snel nam de druk toe om een aantal hervormingen, zoals het streven naar beperkte overheidsuitgaven, terug te draaien. Voor veel Russen stond de invoering van de marktwerking gelijk aan chaos, teloorgang en verlies van levensstandaard. Ten tijde van de Sovjet-Unie waren er wel banen en geld, maar geen producten. Nu was het precies andersom. Dat zorgde voor woede en frustratie. Jeltsin zag zijn kansen om in 1996 te worden herkozen als president zienderogen slinken.

De oude communisten waren nog steeds relevant en hadden in december 1995 zowaar de parlementsverkiezingen gewonnen. Hun leider, Gennadi Zjoeganov, was ook de grote favoriet voor de aanstaande presidentsverkiezingen. Jeltsin was er alles aan gelegen om te voorkomen dat de communisten zijn hervormingswerk teniet zouden doen. Hij zocht daarom zijn heil bij een aantal oligarchen die ongekende rijkdom hadden verworven.
Hun interesse ging uit naar dat deel van de Russische economie dat nog steeds in staatshanden was, met name de olie- en gassector. Tegelijkertijd had de Russische staat nog steeds veel geld nodig om uitgaven te kunnen financieren. En dat hadden de oligarchen in overvloed.

In ruil voor een lening van 2 miljard dollar beloofde Jeltsin dat ze aandelen van de beste bedrijven van Rusland tegen lage prijzen konden kopen als de staat de lening niet tijdig terugbetaalde. De oligarchen roken hun kans en wierpen tijdens de verkiezingscampagne hun gewicht in de strijd ten gunste van het Kremlin. Een jaar later konden ze incasseren. Zo kwam olieconcern Yukos in handen van Mikhail Chodorkovski en Sibneft, de voorganger van Gazprom, in die van Roman Abramovitsj. Russisch staatsbezit ging voor spotprijzen de deur uit en Jeltsin won de presidentsverkiezingen.

De eerste helft van de jaren negentig legde ondanks al deze problemen een fundament voor een nieuwe economie. Dat begon langzaam maar zeker vrucht af te werpen. Vanaf 1996 nam de inflatie af, was er voor het eerst sinds tijden weer sprake van economische groei en had de Russische overheid een ‘nieuwe roebel’ ingevoerd met een vaste koers ten opzichte van de Amerikaanse dollar.

Dat alles zorgde voor nieuw vertrouwen, ook internationaal. Financiële instituten als het IMF en landen als Duitsland en Frankrijk voorzagen Rusland uitbundig van kredieten. Dat was de start van een stroom aan buitenlands kapitaal. Investeringen in Russische aandelen en leningen, vooral in de olie- en gasindustrie, explodeerden in 1997 tot 10 procent van het bbp. Rusland werd de best presterende aandelenmarkt van de wereld en veel investeerders zagen het land als een magische geldfabriek.
De Russische overheid droeg aan deze hausse bij door haar constante behoefte aan financiering. Daarin werd voorzien door de Russische banken, die hierin een mooie investering zagen en daarom massaal Russische overheidsleningen bleven kopen. Hoe kwetsbaar dit was bleek in 1998.

Azië had in de jaren negentig een economisch wonder meegemaakt. Imposante groeicijfers en aantrekkelijke rentes hadden veel investeerders naar ‘economische tijgers’ als Thailand, Maleisië en Zuid-Korea getrokken. Toen in de zomer van 1997 de eerste barstjes in het vertrouwen kwamen, wisten ze niet hoe snel ze hun geld weer moesten terugtrekken.

Deze vertrouwenscrisis raakte ook Rusland. Een dalende olieprijs door de Aziatische crisis zorgde voor minder inkomsten voor de Russische staatskas. De roebel kwam onder grote druk te staan. Daardoor kwamen banken en bedrijven met veel schulden in buitenlandse valuta in de problemen: een waardeloze roebel maakte aflossing onbetaalbaar. De Russische overheid steunde daarom de koers van de munt, maar zag al snel de bodem van de schatkist. Investeerders vertrokken en masse.

Op 17 augustus 1998 was de situatie niet langer houdbaar. Rusland kon zijn schulden niet meer terugbetalen. De koers van de roebel implodeerde en de aandelenmarkt crashte. De helft van de Russische banken ging failliet, waaronder die van de oligarchen die Jeltsin tijdens de presidentsverkiezingen hadden geholpen. Russische spaarders raakten bijna al hun spaargeld kwijt en moesten in lange rijen staan om nog iets daarvan te redden. De inflatie steeg opnieuw naar ongekende hoogte en de werkloosheid nam voor de zoveelste keer toe. De korte periode van economische groei kwam abrupt tot een einde. Rusland was terug bij af.

Nu Rusland financieel op zijn rug lag, konden er eindelijk hervormingen worden doorgevoerd. Uitgaven gingen noodgedwongen terug tot het hoogstnoodzakelijke. Inkomsten werden verhoogd door verbetering van het belastingstelsel. De lage koers van de roebel stimuleerde de binnenlandse productie. Het staatsfaillissement legde zo de basis voor toekomstig herstel.
Maar de Russen hadden na de roebelcrisis hun buik vol van hervormingen, criminaliteit en de politieke strijd. Ze verlangden naar orde en gezag, rust en economische groei die hun eindelijk de beloofde welvaart bracht. Politiek kwam Jeltsin daardoor steeds meer onder druk te staan. Vooral de communisten sponnen electoraal garen bij de roebelcrisis en wonnen eind 1999 opnieuw de parlementsverkiezingen.

Jeltsin had in de zomer van 1999 voormalig KGB-agent Vladimir Poetin als zijn premier aangesteld. Op oudejaarsavond van dat jaar wees hij hem aan als waarnemend president tot de verkiezingen in 2000. Jeltsin zag Poetin, zo schreef hij in zijn memoires, als een man die ‘enorm toegewijd was aan de democratie, markthervorming en patriottisme. Hij was de man op wie ik mijn hoop had gevestigd en aan wie ik het land toevertrouwde.’

De dag ervoor had Poetin zijn ‘Millennium Manifesto’ gepubliceerd, met daarin zijn analyse van waar Rusland financieel, economisch en maatschappelijk stond en waar het land in zijn ogen naartoe moest. Hij stelde een ‘Russisch idee’ voor om de Russen te verenigen, met een sterke staat én een succesvolle markteconomie als speerpunten. Poetin voelde feilloos de wens van de Russen aan, wist met zijn verhaal het vertrouwen van de Russische kiezer te winnen en kon verder als president. Daarbij kon hij aan een financieel gedekte tafel aanschuiven: als gevolg van het werk van zijn voorgangers groeide de economie verrassend snel weer stevig en zette ook een daling van de werkloosheid in. Rusland was klaar voor een welvarender toekomst, maar nu geleid door een sterke staat.

De vraag was: ten koste van wie? De oligarchen op de barbecue werd het al snel duidelijk: direct na het aantreden van Poetin probeerde hij hun politieke invloed te verminderen. Chodorkovski deed als rijkste en machtigste nog een poging om tegenwicht te bieden, maar belandde als gevolg daarvan in 2005 in een strafkamp in Siberië. Ook de meeste anderen verdwenen goedschiks of kwaadschiks van het toneel. Aan Poetin verbonden technocraten, bestuurders en medewerkers van de veiligheidsdiensten (siloviki) kwamen ervoor in de plaats. Zij ontwikkelden zich in de loop van de tijd tot een nieuwe gefortuneerde en invloedrijke klasse. Maar het was Poetin die nu de touwtjes stevig in handen had.