Home Plotseling is het afgelopen

Plotseling is het afgelopen

  • Gepubliceerd op: 14 juli 2009
  • Laatste update 27 jan 2025
  • Auteur:
    Jan Dirk Snel
  • 3 minuten leestijd

Wij leven in een aangename wereld. En wij weten het. Ongeveer zo begint het boek van bioloog en geograaf Jared Diamond over de ineenstorting van samenlevingen. Om ten onder te gaan heb je geen waanzin nodig die ineens uitbreekt in razernij. Gewoon stug doorgaan met wat je als cultuur al een hele tijd succesvol doet kan genoeg zijn om de omgeving uit te putten en jezelf het leven onmogelijk te maken. Ineens draaien de motoren niet meer en wapperen de vlaggen niet langer.

Hoe komt het dat samenlevingen – dát, en niet `beschavingen’, is het woord uit de originele ondertitel – instorten? Diamond, auteur van het succesvolle Paarden, zwaarden en ziektekiemen, betoogt dat veel culturen direct na hun hoogtepunt ten onder zijn gegaan. Hun invloed op de natuurlijke omgeving wordt zo groot dat daar niets meer van overblijft. De maatschappij komt onder druk te staan en mensen gaan dood door ellende en oorlog of trekken weg. Plotseling is het afgelopen en resten alleen nog ruïnes.

In een aantal boeiende hoofdstukken beschrijft Diamond de ondergang van enkele geïsoleerde eilandsamenlevingen: Paaseiland, Pitcarin en Henderson in de Stille Oceaan, de kolonies van vikingen aan de kusten van de Atlantische Oceaan, op Groenland en IJsland. Alleen de verhalen over de Anasazi en de Maya’s spelen zich af op het Noord- en Midden-Amerikaanse continent.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Fascinerend is het verhaal van Paaseiland, bekend van de beroemde stenen beelden. Die bewijzen al dat daar ooit een bevolking leefde die wel tot iets in staat was. Maar tegelijkertijd werden zo ongeveer alle dieren en planten er uitgeroeid. Ooit was het eiland bedekt met een dicht bos, maar op een dag moet echt letterlijk de laatste boom gekapt zijn. De bewoners hadden toen niet eens materiaal meer om touwen te maken voor de verplaatsing van de vele stenen beelden die in de groeve nog in aanmaak waren. Dreigende uitputting veroorzaakte conflicten tussen de twaalf bevolkingsgroepen: beelden van de vijand werden doelbewust neergehaald.

Te veel mensen, te weinig middelen – dat is het wel. Maar Diamond wil geen simplistische milieudeterminist zijn en daarom hanteert hij een schemaatje met vijf factoren: milieubeschadiging, klimaatverandering, vijandige buren, bevriende handelspartners (wier steun kan wegvallen) en ten slotte de reactie van een samenleving op dit alles. Eigenlijk kun je dit simpelweg terugbrengen tot de vraag: hoe gaat een samenleving om met de natuurlijke en menselijke omgeving?

Een politiek probleem dus: slaag je erin om een beleid op lange termijn te ontwikkelen, dat schadelijke, maar ondertussen maar al te begrijpelijke individuele en collectieve belangen beteugelt? Diamond wil niet alleen van het verleden leren hoe het fout kon gaan, maar komt ook met drie voorbeelden waaruit zou blijken dat een samenleving wel degelijk bijtijds het roer kan omgooien.

De inwoners van de hooglanden van Nieuw-Guinea – ‘nieuwsgieriger en onderzoekender dan alle andere mensen die ik ooit heb ontmoet’ – plantten heel gericht bosjes casuarina-bomen aan tussen de akkers en schiepen zo een imitatie van het verdwenen regenwoud. De bevolking van het piepkleine eilandje Tikopia doodde op een gegeven ogenblik alle varkens, omdat die een te grote aanslag op de eiwitbronnen deden. En de Japanse shoguns ontwikkelden vanaf de zeventiende eeuw een verstandig bosbouwbeleid. Echt vrolijk word ik echter ook weer niet van deze verhalen als ik lees hoe in alle drie gevallen de bevolkingsgroei nogal hardhandig onder controle werd gehouden – tot aan infanticide toe.

Diamonds les uit het verleden is dus: pak de problemen op tijd aan. We hebben helemaal geen nieuwe technologie nodig, meent hij; het gaat slechts om de politieke wil om oplossingen die al beschikbaar zijn toe te passen. Daarbij besteedt hij grote aandacht aan de druk die consumenten op het bedrijfsleven en de politiek kunnen uitoefenen, maar heeft hij het nauwelijks over internationale politieke samenwerking binnen bijvoorbeeld de Verenigde Naties. De les dat samenlevingen onder druk nogal eens desintegreren, trekt hij niet echt naar mondiaal niveau door.

De wereld is een eiland. En wij weten het.

Ondergang. Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen? door Jared Diamond. 702 p. Spectrum, euro 35,75

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer