Wij leven in een aangename wereld. En wij weten het.Ongeveer zo begint het boek van bioloog en geograaf Jared Diamond over de ineenstorting van samenlevingen. Om ten onder te gaan heb je geen waanzin nodig die ineens uitbreekt in razernij. Gewoon stug doorgaan met wat je als cultuur al een hele tijd succesvol doet kan genoeg zijn om de omgeving uit te putten en jezelf het leven onmogelijk te maken. Ineens draaien de motoren niet meer en wapperen de vlaggen niet langer.
Hoe komt het dat samenlevingen – dát, en niet `beschavingen’, is het woord uit de originele ondertitel – instorten? Diamond, auteur van het succesvolle Paarden, zwaarden en ziektekiemen, betoogt dat veel culturen direct na hun hoogtepunt ten onder zijn gegaan. Hun invloed op de natuurlijke omgeving wordt zo groot dat daar niets meer van overblijft. De maatschappij komt onder druk te staan en mensen gaan dood door ellende en oorlog of trekken weg. Plotseling is het afgelopen en resten alleen nog ruïnes.
In een aantal boeiende hoofdstukken beschrijft Diamond de ondergang van enkele geïsoleerde eilandsamenlevingen: Paaseiland, Pitcarin en Henderson in de Stille Oceaan, de kolonies van vikingen aan de kusten van de Atlantische Oceaan, op Groenland en IJsland. Alleen de verhalen over de Anasazi en de Maya’s spelen zich af op het Noord- en Midden-Amerikaanse continent.
Fascinerend is het verhaal van Paaseiland, bekend van de beroemde stenen beelden. Die bewijzen al dat daar ooit een bevolking leefde die wel tot iets in staat was. Maar tegelijkertijd werden zo ongeveer alle dieren en planten er uitgeroeid. Ooit was het eiland bedekt met een dicht bos, maar op een dag moet echt letterlijk de laatste boom gekapt zijn. De bewoners hadden toen niet eens materiaal meer om touwen te maken voor de verplaatsing van de vele stenen beelden die in de groeve nog in aanmaak waren. Dreigende uitputting veroorzaakte conflicten tussen de twaalf bevolkingsgroepen: beelden van de vijand werden doelbewust neergehaald.
Te veel mensen, te weinig middelen – dat is het wel. Maar Diamond wil geen simplistische milieudeterminist zijn en daarom hanteert hij een schemaatje met vijf factoren: milieubeschadiging, klimaatverandering, vijandige buren, bevriende handelspartners (wier steun kan wegvallen) en ten slotte de reactie van een samenleving op dit alles. Eigenlijk kun je dit simpelweg terugbrengen tot de vraag: hoe gaat een samenleving om met de natuurlijke en menselijke omgeving?
Een politiek probleem dus: slaag je erin om een beleid op lange termijn te ontwikkelen, dat schadelijke, maar ondertussen maar al te begrijpelijke individuele en collectieve belangen beteugelt? Diamond wil niet alleen van het verleden leren hoe het fout kon gaan, maar komt ook met drie voorbeelden waaruit zou blijken dat een samenleving wel degelijk bijtijds het roer kan omgooien.
De inwoners van de hooglanden van Nieuw-Guinea – ‘nieuwsgieriger en onderzoekender dan alle andere mensen die ik ooit heb ontmoet’ – plantten heel gericht bosjes casuarina-bomen aan tussen de akkers en schiepen zo een imitatie van het verdwenen regenwoud. De bevolking van het piepkleine eilandje Tikopia doodde op een gegeven ogenblik alle varkens, omdat die een te grote aanslag op de eiwitbronnen deden. En de Japanse shoguns ontwikkelden vanaf de zeventiende eeuw een verstandig bosbouwbeleid. Echt vrolijk word ik echter ook weer niet van deze verhalen als ik lees hoe in alle drie gevallen de bevolkingsgroei nogal hardhandig onder controle werd gehouden – tot aan infanticide toe.
Diamonds les uit het verleden is dus: pak de problemen op tijd aan. We hebben helemaal geen nieuwe technologie nodig, meent hij; het gaat slechts om de politieke wil om oplossingen die al beschikbaar zijn toe te passen. Daarbij besteedt hij grote aandacht aan de druk die consumenten op het bedrijfsleven en de politiek kunnen uitoefenen, maar heeft hij het nauwelijks over internationale politieke samenwerking binnen bijvoorbeeld de Verenigde Naties. De les dat samenlevingen onder druk nogal eens desintegreren, trekt hij niet echt naar mondiaal niveau door.
De wereld is een eiland. En wij weten het.
Ondergang. Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen? door Jared Diamond. 702 p. Spectrum, euro 35,75
Dit artikel is exclusief voor abonnees
