Home Op reis langs de Zuiderzee

Op reis langs de Zuiderzee

  • Gepubliceerd op: 23 maart 2005
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Judith Amsenga en Geertje Dekkers

Met de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 werd de zoute Zuiderzee een zoet IJsselmeer. Er veranderde veel voor de stadjes en dorpen die aan het open water hadden gelegen. De Afsluitdijk maakte een einde aan het overstromingsgevaar, maar betekende ook het einde van de scheepvaart en visserij waarvan de kustbewoners eeuwenlang hadden geleefd. Een reis langs de verloren kust van de Zuiderzee.

 
Dag 1: Schokland 

Ruim 650 Schokkers verlieten in 1859 hun eiland om in Kampen, Urk of Enkhuizen een nieuw bestaan op te bouwen. De Nederlandse overheid had besloten dat het te duur werd om Schokland tegen de woeste Zuiderzee te beschermen. De arme Schokkers zouden ergens anders een beter leven kunnen leiden. Bovendien zou de verhuizing een einde maken aan de inteelt onder de geïsoleerde bevolking, die leefde van veeteelt en visserij. 
     
Daarmee kwam een eind aan vierhonderd jaar eilandbewoning. Schokland was niet altijd een eiland geweest; tot de late Middeleeuwen was het deel van het vasteland. Door inklinking van de bodem als gevolg van turfwinning raakte Schokland langzaam los, totdat een zware storm er rond 1450 definitief een eiland van maakte. 
     
Hoe klein het eiland ook was (ongeveer vier bij een halve kilometer), in de zestiende eeuw raakte het door de Reformatie sterk verdeeld. Het dorp Ens, midden op het eiland, hoorde bij het gewest Overijssel en ging daarom over naar gereformeerde zijde. Het noordelijke Emmeloord viel onder het liberale Amsterdam en kon daarom katholiek blijven. Dat dreef de dorpen uit elkaar: de inwoners trouwden niet meer onderling en hingen sterk aan hun eigen taal en klederdracht. 
     
Die verdeeldheid bleef tot diep in de negentiende eeuw, terwijl het eiland steeds verder wegzakte in armoede. Een grote klap kwam in 1825, toen een hevige storm het eiland trof. De vuurtoren werd verwoest, uit de kerk van Emmeloord spoelde het altaar weg, 70 huizen werden zwaar beschadigd en 26 huizen verdwenen helemaal. 
     
Toch is het oude Schokland niet helemaal verdwenen. Sinds 1995 staat het zelfs op de werelderfgoedlijst van de UNESCO. Op de terp Middelbuurt, in het historische Ens, staan een oude botenschuur en een waterstaatskerk uit 1836. Daaromheen zijn houten Schokker huizen nagebouwd. Samen met de expositieruimte vormen ze het museum van Schokland. Te voet of met de fiets kan een rondrit over het eiland worden gemaakt: van de ruïne van de vuurtoren in het zuiden naar de noordelijke haven van Emmeloord, die wordt gereconstrueerd. 

Dag 2: Elburg en Bunschoten-Spakenburg 

Elburg

De Ellestraat is de oudste en enige kromme straat in Elburg-vesting. Tot in de late Middeleeuwen lagen alle huizen langs deze weg, vlak bij de Zuiderzee-kust. Maar na een orkaan in 1362 en een grote vloed in 1367 besloot Willem van Gulick, de hertog van Gelre, dat dat te gevaarlijk was. Rond 1392 liet hij muren en grachten aanleggen rondom een nieuw Elburg, waarin alleen het middelste deel van het oude lintdorp werd opgenomen. 
     
Net voor de Ellestraat geeft de Vischpoort toegang tot de historische binnenstad. Oorspronkelijk lag die poort aan de Zuiderzee-kust. Buiten de poort ligt de haven. In vroeger tijden lag deze een stuk ten noorden van het stadje, maar met het terugtrekken van de Zuiderzee werd het veilig genoeg en gemakkelijker om de haven dichter naar de stad te halen. 
     
Tegenwoordig liggen in de haven voornamelijk plezierboten. Vroeger waren dat vissersboten; de visvangst was de belangrijkste bron van inkomsten voor de stad. Met de afsluiting van de Zuiderzee veranderde dat: vissoorten als haring en ansjovis verdwenen. Daarvoor in de plaats kwam de palingvangst, die vooral bloeide in de jaren vijftig. Maar met de aanleg van oostelijk Flevoland was ook dat afgelopen. In 1956 werd de laatste doorgang naar open water gedicht. 
     
Het gemeentemuseum, in een voormalig agnietenklooster, heeft een afdeling over het Zuiderzee-verleden van de stad. Filmpjes laten zien hoe op de Zuiderzee werd gevist en oude vissers die herinneringen ophalen aan het Zuiderzee-tij. Maar het visserijverleden is ook uit de binnenstad nog niet verdwenen. De tweehonderd jaar oude touwslagerij functioneert nog, boven de straten hangen visnetten, visboeren zijn er in overvloed en café-petit restaurant De Vischmarkt schenkt een lekker kopje koffie. 

Bunschoten-Spakenburg

Net als Elburg houdt Spakenburg vast aan zijn tradities, vooral aan de klederdracht. Plaatselijk museum het Vurhuus staat er dan ook vol mee. Leuk detail: wanten met twee duimen aan elke hand. Die droegen vissers als ze ’s winters visten op de Zuiderzee. Nadat ze hun handen in een wak hadden gestoken, wilden ze hun wanten zo snel mogelijk weer aantrekken zonder te moeten zoeken naar de linker- en rechterwant – vandaar de dubbele duimen. 

Het Spakenburgse museum ligt aan de oude haven, met nog steeds een van de grootste bottervloten van Nederland. De schepen worden gerestaureerd in een oude werf, zelf ook in oorspronkelijke staat hersteld. 

Wie zich echter een paar straten van dit openluchtmuseum vandaan begeeft, ziet dat Spakenburg sinds de komst van de Flevopolder onherkenbaar is veranderd. Industrie (schoenen, knopen, koek en metaal) heeft veeteelt en visserij vervangen. Aan de oude kern van het dorp is een veel groter nieuwbouw-Spakenburg vastgegroeid. Het harde en soms ook arme vissersbestaan is in dit nieuwe Spakenburg vooral een nostalgische herinnering. 

KADER 

Dag 1 

Museum Schokland
Middelbuurt 3
tel. 0527-251 396
Open: vrij, za en zo 11-17 uur (gehele jaar), van 1 april tot 1 november ook op di, wo en do. Info: www.schokland.nl 

Dag 2 
Elburg
Gemeentemuseum Elburg
Jufferenstraat 6-8
tel. 0525-681 341
Open: di-vr 10-17 uur
Info: www.museumelburg.nl 

Spakenburg
Museum ’t Vurhuus
Oude Schans 47-56
tel. 033-298 33 19 (bgg 299 14 94)
Open: van 30 april tot herfstvakantie ma-za 10-17 uur, buiten het seizoen openstelling voor groepen
Info: www.dd-spakenburg.nl/kultuur/vurhuus/ 

Meer informatie over Zuiderzee-routes, fietstochten, bezienswaardigheden en tips: www.goudencirkel.nl

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.