Home ONDERZOEK: Karels verbeterslag

ONDERZOEK: Karels verbeterslag

  • Gepubliceerd op: 26 september 2012
  • Laatste update 29 mrt 2023
  • Auteur:
    Rob Hartmans
  • 3 minuten leestijd

Aan het eind van de achtste eeuw lanceerde Karel de Grote een grootscheeps hervormingsprogramma dat tot doel had zowel het bestuurlijke als het religieuze peil van het Frankische Rijk te verhogen. Tussen de wereldlijke en kerkelijke organisatie werd in de vroege Middeleeuwen nauwelijks onderscheid gemaakt. Beide waren volgens Karel dringend toe aan correctio (correctie) en emendatio (verbetering).

Wat er diende te gebeuren werd opgetekend in zogenoemde capitularia, die naar alle uithoeken van het rijk werden gestuurd, terwijl speciale gezanten, de zogeheten missi, controleerden of de kerkelijk en wereldlijk bestuurders de vorstelijke richtlijnen uitvoerden. Volgens veel historici kwam van deze beweging, die ook wel de ‘Karolingische renaissance’ wordt genoemd, niet bijster veel terecht en bleven de hervormingen beperkt tot de kring rond de koning en later de keizer, de grafelijke hoven, enkele kloosters en bisschopssteden. Tot het platteland, waar bijna alle inwoners van het Frankische Rijk leefden, zou dit alles niet zijn doorgedrongen.

In het tweede nummer van het Tijdschrift voor Geschiedenis van dit jaar plaatst Carine van Rhijn, universitair docent middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, een belangrijke kanttekening bij dit negatieve beeld. Er bestaan namelijk manuscripten die tot nog toe nauwelijks bestudeerd zijn, en die aantonen dat er wel degelijk van alles aan werd gedaan om het niveau van de plaatselijke geestelijken op te krikken.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Zo zijn er bijvoorbeeld verschillende bisschoppelijke statuten overgeleverd waarin de hervormingsidealen duidelijk tot uitdrukking komen. Richtlijnen uitvaardigen is echter nog iets anders dan ze in praktijk brengen, zodat met deze documenten nog niet veel bewezen kan worden.

Anders is dat met de door Van Rhijn bestudeerde priesterexamens, waaruit heel helder blijkt aan welke eisen lokale zielzorgers moesten voldoen. Ze werden vaak gecombineerd met een reeks teksten die de aspirant-priester moest kennen. Terwijl het beeld bestaat dat veel vroegmiddeleeuwse geestelijken praktisch analfabeet waren en slechts over summiere kennis van de christelijke leer beschikten, laten deze examens zien dat hier tijdens de regeerperiode van Karel de Grote onmiskenbaar verandering in kwam.

Het is niet zo dat deze teksten pas onlangs ontdekt zijn, maar in tegenstelling tot de vaak fraai verluchte codices die doorgaans worden getoond als voorbeelden van de Karolingische renaissance, gaat het hier om onooglijke kleine boekjes op dikwijls slecht perkament, die bovendien in beroerd en onregelmatig handschrift zijn volgeschreven. Nadat een Tsjechische geleerde er in 1913 één artikel aan had gewijd, hebben onderzoekers blijkbaar hun neus opgehaald voor deze weinig aantrekkelijke teksten.

Niettemin tonen deze bundels met examens en examenstof aan dat er op het platteland wel degelijk werk werd gemaakt van correctio en emendatio, terwijl tevens duidelijk wordt dat – anders dan vaak is verondersteld – dorpspriesters vaak enkele boeken bezaten. Hoewel Van Rhijn niet kan bewijzen dat dit overal in het Karolingische Rijk het geval was, moet het beeld van de volstrekt onontwikkelde, primitieve dorpspriester toch worden bijgesteld. Hoeveel priesters er waren die behoorlijk geschoold waren in het Latijn, de christelijke rituelen en theologie, is niet duidelijk, maar dat ze er waren kan niet langer worden ontkend.

‘Karolingische priesterexamens en het probleem van correctio op het platteland’

Carine van Rhijn

Tijdschrift voor Geschiedenis, jrg. 125, nr. 2 (juni 2012). Van Gorcum, € 19,95

Nieuwste berichten

Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport
Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport
Artikel

Fout in routekaart rampvlucht Bijlmermeer belandde in onderzoeksrapport

In het eindrapport van de Raad voor de Luchtvaart uit 1994 over de oorzaken van de Bijlmerramp stond een fout: op een routekaart van de rampvlucht was het moment waarop het vliegtuig twee motoren verloor, verkeerd aangegeven. Een oud-onderzoeker van de Raad, Henk Pruis, ontdekte de fout onlangs. Hij denkt dat die voeding heeft gegeven...

Lees meer
Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior
Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior
Interview

Greenpeace groot dankzij aanslag op Rainbow Warrior

Veertig jaar geleden blies de Franse geheime dienst het Greenpeace-schip de Rainbow Warrior op. Er viel één dode. De Nederlander Martini Gotjé was aan boord toen de bommen ontploften. Voor Greenpeace brak een nieuwe periode aan. Op 10 juli 1985 blies de Franse geheime dienst het Greenpeace-schip de Rainbow Warrior op. Het schip lag in...

Lees meer
Scène uit The teacher who promised the sea
Scène uit The teacher who promised the sea
Recensie

‘The Teacher Who Promised the Sea’ toont dat het Franco-verleden nog springlevend is

Autoritaire en dictatoriale regimes haten kritisch onderwijs. Dat blijkt ook uit de speelfilm The Teacher Who Promised the Sea, waarin een Franco-militie in 1936 meedogenloos afrekent met een jonge idealistische onderwijzer. Het verhaal is gebaseerd op ware gebeurtenissen. De Catalaan Antoni Benaiges is 31 als hij in 1935 als onderwijzer gaat werken in een schooltje...

Lees meer
Leden-van-de-Nationale-Garde-ondervragen-een-man-tijdens-de-rassenrellen-in-Chicago-1919.-Copyright-Getty-Images-scaled.jpg
Leden-van-de-Nationale-Garde-ondervragen-een-man-tijdens-de-rassenrellen-in-Chicago-1919.-Copyright-Getty-Images-scaled.jpg
Artikel

Amerikaanse president zet politie en leger in tegen ongewenst verklaarde immigranten

Tijdens het presidentschap van Woodrow Wilson sloeg de Amerikaanse overheid met harde hand stakingen neer, deporteerde duizenden migranten en liet racistisch geweld tegen zwarten ongestraft. Daardoor kwam de democratie hevig onder druk kwam te staan, net als nu onder Donald Trump.

Lees meer