Oliver Cromwell, een respectabele koningsmoordenaar

Alsof de koning hiermee nog niet genoeg van zijn waardigheid was beroofd, kregen toeschouwers de kans om in ruil voor wat kleingeld het schavot te beklimmen en hun zakdoeken in zijn bloed te dopen. Sommigen waren ervan overtuigd dat met het bloed van een vorst wonden en allerlei ziektes konden worden genezen. Anderen waren op zoek naar een relikwie of gewoon naar een souvenir.

De terechtstelling van de koning uit het huis Stuart was niet alleen een van de schokkendste gebeurtenissen uit de Britse geschiedenis. Het was ook het kantelpunt in het leven van Oliver Cromwell. Weliswaar schitterde hij door afwezigheid bij de executie, maar iedereen in Londen wist dat hij een van de verantwoordelijken was voor het besluit om Karel I aan te klagen en te veroordelen vanwege hoogverraad. Zijn handtekening stond als derde onder het doodvonnis, van de 59 in totaal.

Wie was deze Cromwell, die tot zijn veertigste vrij anoniem had geleefd, maar daarna zou uitgroeien tot de machtigste man van Groot-Brittannië? En hoe kon zijn conflict met de koning op het punt komen dat die laatste het met zijn leven moest bekopen?

Oliver Cromwell werd geboren op de drempel van de zeventiende eeuw in Huntingdon, in het graafschap Cambridgeshire, als zoon van een kleine landheer. Hij was een afstammeling van de staatsman Thomas Cromwell, die een eeuw eerder een vertrouweling van Hendrik VIII was geweest. Over de eerste periode van zijn leven is weinig bekend. Wat we weten, is dat hij enige tijd studeerde in Cambridge, maar daar in 1617 plotseling vertrok. Waarschijnlijk omdat zijn vader was overleden en hij als enige nog levende zoon met zeven nog ongetrouwde zussen geacht werd zijn familie te helpen.

Hij trouwde drie jaar later in Londen met Elizabeth Bourchier, de dochter van een rijke plaatselijke leerhandelaar. Beide families waren puriteinen, een protestantse stroming die was ontstaan in reactie op de volgens velen ‘te katholieke’ anglicaanse kerk. Dankzij dit huwelijk, waarin vijf kinderen zouden worden geboren, kreeg Cromwell de invloedrijke contacten die hij nodig had voor een politieke carrière.

In 1628 wist hij een plek in het parlement voor Huntingdon te veroveren, maar daar maakte hij aanvankelijk weinig indruk. Zijn enige speech werd ronduit slecht ontvangen. Revanche zat er niet in, omdat koning Karel binnen een jaar gebruikmaakte van zijn bevoegdheid om het parlement te ontbinden, om het elf jaar later pas weer bij elkaar te roepen. De Schotten waren in 1640 in opstand gekomen en daarom had de koning geld nodig. Hij vroeg het parlement mee te werken aan belastingverhogingen.

Dat voorstel ontmoette op z’n zachtst gezegd weinig enthousiasme bij Cromwell en veel andere parlementariërs. Het was vooral Karels arrogante houding die irritatie wekte. Hij beschouwde zichzelf als een absolute vorst die aan niemand anders dan God verantwoording hoefde af te leggen. ‘Een hof voorzien van spiegels in plaats van ramen,’ schreef historicus en romanschrijver Derek Wilson over de pracht en praal waarmee hij zich omringde. ‘Een narcistisch hof.’

Karel organiseerde door zijn manier van leven zelf het verzet tegen zijn koningschap. Dat verzet liep uiteindelijk zo hoog op dat de politiek zich verplaatste naar het slagveld. In de periode 1642-1651 vochten koningsgezinde en parlementaire legers verschillende bloedige burgeroorlogen uit. Cromwell onderscheidde zich daarin als een bijzonder succesvolle legerleider, die de bijnaam Old Ironside (Oude IJzervreter) wist te verwerven. De ruiters die hij aanvoerde, werden de old ironsides genoemd. 

Extra brandstof vormde een hevig conflict op levensbeschouwelijk terrein. Bepaald niet ongebruikelijk in een tijd waarin religieuze scherpslijperij en godsdienstoorlogen in vrijwel heel Europa aan de orde van de dag waren. Karel was als koning hoofd van de anglicaanse kerk, die onder de gehate aartsbisschop Laud tot in detail probeerde voor te schrijven hoe kerken eruit moesten zien en hoe de christelijke eredienst moest worden vormgegeven. Van de aanvankelijke tolerantie van de koning tegen protestanten bleef uiteindelijk weinig over.

Ook dat was volstrekt onacceptabel voor Cromwell, die, na een mentale inzinking rond zijn dertigste verjaardag, een soort bekering had doorgemaakt. Sindsdien was hij radicaler geworden in zijn puriteinse denkbeelden. Centraal in het puritanisme staat ieders persoonlijke relatie met God en het gebed; de kerk wordt geacht een gepaste afstand te bewaren. De aartsbisschop en de koning deden hem met al hun bemoeizucht sterk denken aan de gehate paus. De puriteinen vormden een belangrijke fractie in het parlement, waarbinnen Cromwell steeds meer de rol kreeg van een oppositieleider.

Eén ding hadden Karel I en Oliver Cromwell gemeen: ze waren er beiden heilig van overtuigd dat zij God aan hun zijde hadden. Overwinningen op het slagveld zagen ze als de ultieme bewijzen daarvan. Het slechte nieuws voor de koning was dat zijn tegenstander het beter deed in de strijd dan hij. Hoewel hij zelf nooit militaire training had gehad, onderscheidde Cromwell zich in de burgeroorlogen als een sterke strateeg die een uitstekende relatie had met zijn manschappen. Hij zorgde voor een ijzeren discipline, ging zijn soldaten dagelijks voor in gebed en zorgde ervoor dat ze op vaste tijden hun soldij kregen. Wat bovendien respect afdwong, was dat hij als cavalerist meevocht in de eerste linies.

In de Slag bij Marston Moor (juli 1644) slaagde hij erin met zijn ruiters door de linies van de koningsgezinden te breken en zo zijn tegenstanders op de knieën te krijgen. Doorslaggevend was dat Cromwell uiteindelijk wist af te dwingen dat de parlementariërs een staand leger kregen – the New Model Army. Terwijl koning Karel bij elke gelegenheid opnieuw soldaten bij elkaar moest sprokkelen, kreeg hij de kans de troepen verder te professionaliseren. Ook in staatszaken waren Cromwells militaire connecties een cruciale factor: vriend en vijand waren zich er terdege van bewust dat hij in moeilijke tijden altijd het leger achter zich had.

De beslissende nederlaag leed Karel I in 1645. Een jaar later was de zogenoemde Eerste Burgeroorlog over en was de koning onder huisarrest geplaatst. Cromwell en andere parlementariërs begonnen onderhandelingen in de hoop een politieke overeenkomst met de koning te sluiten. Maar die pogingen liepen opnieuw stuk op de koppigheid van Karel. Sterker nog: hij ontsnapte uit paleis Hampton Court, om vervolgens een Tweede Burgeroorlog te beginnen. Het bracht Cromwell tot de overtuiging dat er niets anders op zat dan de koning aan te klagen vanwege hoogverraad, omdat hij de wapens had opgenomen tegen zijn eigen onderdanen. Zonder vergaande maatregelen zou de rust in het land nooit terugkeren. 

In eerste instantie pakte de executie van Karel anders uit: de royalisten hergroepeerden zich juist en sloten een pact met de opstandige katholieken in Ierland. Cromwell maakte daar op bijzonder brute wijze een einde aan: na een bestorming van het fort in Drogheda, aan de oostkust van Ierland, slachtte zijn leger duizenden soldaten én burgers af. Later volgde een nieuw slachtpartij in Wexford. Een vergelding, zo was de verdediging van Old Ironside achteraf, voor een soortgelijk bloedbad dat katholieken in 1641 hadden aangericht onder protestanten. Toen Cromwell vervolgens ook een aanval van de zoon van Karel I wist af te slaan in Schotland, had het parlement het hele land onder controle.

Het koninkrijk was na de dood van de koning veranderd in een republiek, het Gemenebest van Engeland, Schotland en Ierland. De hoogste uitvoerende organen waren het parlement en een Raad van State. Cromwell had uiteraard zitting in beide. Maar omdat de verdeeldheid in het parlement maar aanhield, liet hij zich in 1653 uitroepen tot Lord Protector. In die functie regeerde hij steeds meer met dictatoriale volmachten.

In 1657 bood het parlement hem zelf het koningschap aan, dat Cromwell ook serieus in overweging nam. Om er vervolgens na zes weken piekeren toch maar van af te zien. Hij was bang voor de reactie van de legerleiding, die niet voor niets al die jaren had gevochten om de koning een toontje later te laten zingen.

Toen Cromwell een jaar later op 59-jarige leeftijd een natuurlijke dood stierf, bleek er wel sprake van een soort troonopvolging: zijn zoon Richard nam de titel van Lord Protector over. Hij bleek in staatszaken echter niet het gewicht van zijn vader te hebben. Al in 1660 was het republikeinse experiment voorbij en was Karels zoon Karel II terug op de troon.

De nieuwe koning probeerde snel korte metten te maken met eventuele positieve herinneringen aan Oliver Cromwell. Hij liet diens lichaam in Westminster Abbey opgraven en ophangen, met het gezicht naar de plaats waar zijn vader destijds was geëxecuteerd. De hele periode dat Karel II aan de macht was, konden Londenaren kijken naar Cromwells schedel op een paal. De rest van zijn lichaam werd in een put gegooid.

Voor velen is Cromwell inderdaad altijd de koningsmoordenaar en slachter van Drogheda gebleven. Dat geldt zeker voor de Ieren. Toen de toenmalige Ierse premier Bertie Ahern in 1997 in Londen een ontmoeting had met de Britse minister van Buitenlandse Robin Cook, reageerde hij bijzonder ontstemd toen hij zag dat er een portret van Cromwell in diens kamer hing.
En toch wist Cromwell rond de eeuwwisseling in een BBC-enquête de top 10 van grootste Britten te halen. Nog vóór halve heiligen als Florence Nightingale en sir Paul McCartney.

Daarbij speelde onder meer Cromwells stevige buitenlandse beleid een grote rol: na een lange periode van achteruitgang hadden de Britten ten tijde van het Gemenebest weer het machtigste leger en de sterkste vloot van Europa. 

Bij de opbouw van de marine gebruikte Cromwell dezelfde ongebruikelijke, maar zeer effectieve methodes die hem in de burgeroorlogen ook zover hadden gebracht. De officieren waren geen vertegenwoordigers van vooraanstaande families die een mooie baan was gegund, maar ervaren zeelieden die hun kwaliteiten in de harde praktijk hadden getoond.

Daarnaast wordt Cromwell in Groot-Brittannië paradoxaal genoeg gezien als een belangrijke wegbereider van de parlementaire democratie. Zeker, onder Karel II keerde de monarchie terug. Maar de nieuwe koning moest meer macht delen met het parlement dan zijn vader had moeten doen. In die zin had de meedogenloze opstelling van Cromwell succes gehad.