In De macht van het verleden legt Ivo van de Wijdeven bloot hoe regeringsleiders de geschiedenis gebruiken voor politieke doeleinden. De historicus ontleedt vijf hedendaagse nationalistische geschiedverhalen, die machthebbers en politici gebruiken om de bevolking achter zich te scharen. Rusland en China zijn duidelijke voorbeelden. ‘Maar dat wil niet zeggen dat wij in het Westen immuun zijn voor de macht van het verleden.’
Hoe gebruiken leiders de geschiedenis?
‘Ik zie een terugkeer van de negentiende-eeuwse nationalistische geschiedvertelling. De verhaallijnen uit het boek zijn allemaal tweeledig. Het begint altijd met trots op de eigen natie en de eigen geschiedenis. Daarnaast is er volgens het nationalistische geschiedverhaal doorgaans iets kwijtgeraakt of verloren gegaan. De natie kende in het verleden een grootse periode en deze is ten einde gekomen. En dat is eigenlijk altijd de schuld van buitenstaanders. Zo ontstaat het beeld van een grootse natie als een belegerde vesting. Leiders beweren deze succesvol te kunnen verdedigen en de gouden tijden te kunnen laten terugkeren.’
Is dat reden tot zorg?
‘In de twintigste eeuw hebben we gezien waar het oproepen van nationalistische sentimenten toe kan leiden. Ik beweer niet dat we ons op hetzelfde pad bevinden, maar machthebbers kunnen in de ban raken van het geschiedverhaal dat ze zelf optrekken. Poetin heeft een dusdanig sterk vijandbeeld van het Westen gecreëerd, en zichzelf daarbij geprofileerd als de beschermer van Rusland, dat zijn narratief een alles-of-nietsverhaal wordt. De mogelijke uitkomsten zijn winnen of verliezen. We zien in Oekraïne wat voor verschrikkelijke gevolgen dat kan hebben. Ook de Chinese president Xi Jinping kan in de ban raken van zijn historische claims op het wereldtoneel en Taiwan.’
Gebruiken vooral autoritaire leiders de macht van het verleden?
‘Niet alleen. Het is natuurlijk makkelijker om een nationalistische versie van de geschiedenis in een autoritair land op te leggen. Daar worden het onderwijs, de media en de wet ongehinderd beheerst door het regime, dat het verhaal daardoor volledig kan dichttimmeren. Maar dat wil niet zeggen dat wij in het Westen immuun zijn voor de macht van het verleden.
Een van de hoofdstukken uit het boek gaat over het Verenigd Koninkrijk ten tijde van de Brexit. In het debat over het verlaten van de EU speelde de geschiedenis van het land een hele grote rol. Denk ook aan de verkiezingsslogan van Donald Trump: make America great again. En bij de afgelopen presidentsverkiezingen in Frankrijk wist Emmanuel Macron nipt te winnen van Marine Le Pen, die terugverlangt naar de tijd van Charles De Gaulle.’
Hoe zit het met Nederland?
‘In Nederland beweert Thierry Baudet dat onze geschiedenis onder vuur ligt en dat we niet meer trots op ons verleden mogen zijn. Volgens hem hebben we die trots juist nodig om de uitdagingen waar we als land voor staan het hoofd te kunnen bieden. Zijn boodschap krijgt hier misschien beperkter voet aan de grond, maar we moeten ook in Nederland op onze hoede zijn voor politici die de geschiedenis op deze manier willen gebruiken.’
Waarom zijn bevolkingen hier juist nu gevoelig voor?
‘Tijdens de Koude Oorlog was de wereld redelijk overzichtelijk. Met de vermeende overwinning van de liberale democratie in de jaren negentig leek deze korte tijd zelfs nog overzichtelijker. Maar inmiddels zien we de versplintering en onzekerheid toenemen door ontwikkelingen als globalisering en de coronapandemie. De geïdealiseerde geschiedenisvertellingen van leiders bieden in zulke tijden een comfortabel thuis. Door nostalgische gevoelens op te wekken en een terugkeer naar betere tijden te beloven, krijgen machthebbers en politici houvast op de bevolking.’
Moeten historici beter hun best doen om nationalistische geschiedverhalen te ontkrachten?
‘Het is geen tekortkoming van historici. Ik denk wel dat historici vaker een podium zouden moeten krijgen om dit soort verhalen te nuanceren of te ontmantelen. Daar is een rol voor de media weggelegd. Het zou mij een lief ding waard zijn als er vaker historisch perspectief bij de actualiteit wordt gegeven. Zodat mensen doorzien dat nationalisten bewust een onvolledig of verdraaid verhaal vertellen.’
De macht van het verleden. Geschiedenis als politiek wapen
Ivo van de Wijdeven, 320 p. Spectrum € 24,99
Bestel in de webshop
