Home Mislukte opstand tegen de tsaar

Mislukte opstand tegen de tsaar

  • Gepubliceerd op: 24 mei 2022
  • Laatste update 27 jun 2023
  • Auteur:
    Ivo van de Wijdeven
  • 11 minuten leestijd
Mislukte opstand tegen de tsaar

In 1825 kwamen jonge Russische officieren in verzet tegen de tsaar. Ze eisten een grondwet en hervormingen, maar hun eisen werden beantwoord met kanonskogels. De Decembristenopstand faalde jammerlijk. Rusland veranderde daarna in een politiestaat met een groot wantrouwen voor het buitenland. ‘Dit rijk is een gevangenis waarvan de tsaar de sleutel heeft.’

Na de Napoleontische oorlogen gistte het in Rusland. Tsaar Alexander I had zijn legers van het Rode Plein in Moskou naar de Champs-Élysées in Parijs geleid. Tijdens die veldtocht kwamen zijn manschappen in aanraking met Europa. Door verblijf in het buitenland beseften vooral jonge adellijke officieren dat er een groot contrast was tussen Europa met zijn ontluikende vrijheden en Rusland met zijn lijfeigenschap en onbeperkte macht voor de tsaar.

Nota bene leden van de Keizerlijke Garde richtten een geheim genootschap op, de Welzijnsbond, die ‘Rusland wilde verheffen tot de trap van grootheid en welstand waartoe het door de Schepper zelf is voorbestemd’. Over de afschaffing van lijfeigenschap was iedereen het eens. Maar over hoe het verder moest waren de meningen verdeeld, dus de bond viel al snel uiteen. Onder leiding van dichter Kondrati Rylejev streefde het Noordelijke Genootschap in de Russische hoofdstad Sint-Petersburg naar een federalistische staatsinrichting naar Amerikaans model met een constitutionele monarch aan het hoofd en een grote rol voor de adel. Het Zuidelijke Genootschap, gevestigd in de Oekraïense stad Toelstjin, ging veel verder. Kolonel Pavel Pestel droomde van een Russische republiek zonder standenmaatschappij, waarin alle inwoners – met uitzondering van de Polen – zouden worden gerussificeerd. Radicalen uit het Noordelijke Genootschap waren het met Pestel eens.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Heilige Alliantie

Wat de plannen ook waren, het zag er niet naar uit dat tsaar Alexander ook maar een millimeter zou bewegen. Voorafgaand aan de veldtocht tegen Napoleon speelde hij met de gedachte aan hervormingen. Maar onder invloed van de fanatieke houwdegen graaf Aleksej Araktsjejev was hij ervan overtuigd geraakt dat de Franse Revolutie een golf van radicalisme had ontketend, die Europa oorlog en chaos had gebracht. Nu met de overwinning op Napoleon de orde weer was hersteld, mocht niets dat in gevaar brengen. De Russische tsaar werd de drijvende kracht achter een conservatieve Heilige Alliantie van Europese monarchen die zich tot doel stelde om revoluties zoals die in 1820 in Spanje en Napels de kop in te drukken.

Decembristen op het Senatskaja Plosjtsjad. Schilderij door Karl Kolman.

Hervormingen waren voor Alexander uit den boze. Hij haalde de teugels juist strakker aan. Soldaten werden uit kostenoverwegingen geplaatst in militaire nederzettingen, waar ze militaire dienst moesten combineren met boerenhandwerk. Araktsjejev liet als  hoogste bevelhebber in het leger eindeloze parades en oefeningen uitvoeren. In alle rangen werd gemord. De samenzweerders van de Noordelijke en Zuidelijke Genootschappen kwamen tot de gezamenlijke conclusie dat tsaar Alexander het veld moest ruimen. Ze begonnen aan de voorbereiding van een staatsgreep. Die zou in december 1825 in gang worden gezet.

Opvolgingsperikelen

De verrassing was groot toen de tsaar geheel onverwacht op 19 november 1825 overleed in de zuidelijke havenstad Taganrog aan de Zee van Azov. Tijdens een bezoek aan de Krim had hij ‘galkoorts’ opgelopen en die werd hem na een kort ziekbed fataal. Alexanders huwelijk was kinderloos gebleven. Volgens de Russische wet was zijn oudste broer Constantijn de eerste in lijn voor de troonopvolging. Maar de overgang zou bepaald niet soepel verlopen.

Om te beginnen wist slechts een handjevol mensen dat Constantijn een paar jaar eerder heimelijk afstand had gedaan van zijn aanspraken op de troon. Hij resideerde als gouverneur van Congres-Polen in Warschau en was daar hertrouwd met een katholieke Poolse gravin. Constantijn was niet van plan om Warschau ooit nog te verlaten.

Alexander had in zijn testament zijn jongere broer Nicolaas aangewezen als rechtmatige opvolger; ook dat testament was geheim gehouden. Het is zelfs de vraag of Nicolaas zelf ervan wist. In ieder geval ontstond na Alexanders plotselinge overlijden een onduidelijke situatie. Toen het nieuws van de dood van de tsaar op 27 november eindelijk Sint-Petersburg bereikte, werd Constantijn in absentia tot tsaar uitgeroepen.

Een nieuwe tsaar

Nicolaas twijfelde wat te doen. Op aanraden van generaal Michail Miloradovitsj, de gouverneur-generaal van Sint-Petersburg, had hij trouw gezworen aan zijn broer Constantijn. Volgens Milodarovitsj moest Constantijn eerst in het openbaar troonsafstand doen, voordat Nicolaas tot tsaar kon worden gekroond. Alleen zo kon onrust in het tsarenrijk worden voorkomen.

Toen Alexanders testament boven water kwam, hadden overheidsfunctionarissen en legereenheden het voorbeeld van Nicolaas al gevolgd. Er werden zelfs al munten geslagen met Constantijns beeltenis erop. Nicolaas en zijn adviseurs in de Staatsraad zochten naarstig naar een uitweg uit deze staatsrechtelijke puinhoop. Publieke abdicatie van Constantijn leek inderdaad de enige manier om de Gordiaanse knoop te ontwarren, maar die weigerde halsstarrig uit Warschau te komen. Wekenlang aandringen liep op niets uit.

‘Op 14 december ben ik tsaar of dood’

Ondertussen klonken er in de wandelgangen van het Winterpaleis in Sint-Petersburg steeds luidere geruchten dat er een opstand ophanden was. Nicolaas kreeg haast. ‘Op 14 december ben ik tsaar of dood,’ zou hij hebben gezegd. Op die dag riep Nicolaas zichzelf vlak na middernacht uit tot tsaar. Bij het ochtendgloren moest iedereen trouw zweren aan de nieuwe tsaar.

Koudwatervrees

De samenzweerders waren ingehaald door de dood van Alexander, maar besloten gebruik te maken van de verwarring rond diens opvolging om in opstand te komen. Het Noordelijke Genootschap koos kolonel Sergej Troebetskoj als ‘dictator’. Het plan was om een aantal garderegimenten te bewegen de eed van trouw aan Nicolaas te weigeren en trouw te blijven aan Constantijn. Zij zouden vervolgens oprukken naar het Senaatsgebouw om de Senaat te bewegen een Voorlopige Regering te vormen onder leiding van Troebetskoj. Andere eenheden moesten de machtige Peter-en-Paulusvesting innemen en in het Winterpaleis alle leden van tsarenfamilie arresteren.

Maar op 14 december liep alles mis. Met grote vertraging verschenen in de loop van de ochtend slechts delen van drie regimenten op het Senaatsplein. Onder hen waren ook de eenheden die de andere opdrachten hadden moeten uitvoeren. Ongeveer 2000 militairen stelden zich in vol ornaat op rond het ruiterstandbeeld van Peter de Grote. Maar Troebetskoj was in geen velden of wegen te bekennen. Hij had koudwatervrees gekregen.

Ook Rylejev liet zich niet zien. Voor de militairen op het plein was het onduidelijk wat de bedoeling was. Ze ginnegapten met de werklui die even verderop werkten aan de bouw van de Izaäkkathedraal en deelden brood, worst en wodka. Af en toe werd er in de lucht geschoten of riep iemand: ‘Leve Constantijn!’ Verder gebeurde er niet veel. De opstand trok veel bekijks, maar was het momentum kwijt.

Opstandelingen verjaagd

De Senaat had ondertussen al lang trouw gezworen aan tsaar Nicolaas. En dat gold ook voor de rest van de Keizerlijke Garde in Sint-Petersburg. Rond het middaguur waren de opstandelingen omsingeld door ongeveer 10.000 militairen met een bajonet in de aanslag, die loyaal waren aan Nicolaas. In de vrieskou ontstond een patstelling op het plein.

Uiteindelijk verscheen tsaar Nicolaas zelf met zijn gevolg op het plein. Hij oogde bleek en vermoeid en hoopte de rebellerende regimenten snel voor zich te winnen. Maar de opstandelingen wilden van geen wijken weten. Onderhandelaars werden uitgescholden en beschoten. De aartsbisschop van Sint-Petersburg moest rennen voor zijn leven en generaal Milodarovitsj werd zelfs dodelijk getroffen.

Een deel van de opstandelingen verdronk in de Neva

Toen ook de werklui zich in het gewoel mengden en gezagsgetrouwe militairen bekogelden met hout en stenen, gaf Nicolaas opdracht aan de opgetrommelde cavalerie om het Senaatsplein schoon te vegen. Twee charges waren geen succes. De paarden glibberden over de bevroren keien van het plein. Rond het ruiterstandbeeld van Peter de Grote klonk hoongelach.

Tegen vier uur begon het op de korte winterdag al donker te worden. Nicolaas vreesde dat de situatie na zonsondergang uit de hand zou lopen en besloot tot een drastische maatregel: vier kanonnen werden naar voren gereden om de opstandelingen te beschieten. Een paar welgemikte salvo’s met kartetsen waren genoeg om de menigte bij het ruiterstandbeeld uiteen te jagen. Een deel van de opstandelingen vluchtte de bevroren Neva-rivier op, maar verdronk in het ijskoude water toen het ijs brak door kanonvuur. ’s Nachts werden de muitende soldaten opgejaagd door hun gezagsgetrouwe collega’s en in het gunstigste geval gearresteerd.

In de pan gehakt

Volgens latere onderzoeken bleven na de tumultueuze decemberdag 1271 doden achter in de straten van Sint-Petersburg, het merendeel burgers die naar het spektakel op het Senaatsplein waren getrokken. Het verzet zou de geschiedenisboeken ingaan als de Decembristenopstand en was voorbij voor het goed en wel begonnen was.

Nikolai Pavlovitsj, de latere tsaar Nicolaas I.

Het Zuidelijke Genootschap zorgde nog voor een staartje. Pestel en andere leiders waren op 13 december verraden en gearresteerd. Ze werden door hun kompanen bevrijd en vervolgens kwamen ook in Oekraïne een aantal regimenten in opstand. Maar na een week doelloos rondtrekken werden ook deze opstandelingen omsingeld en in de pan gehakt. De leiders van het Zuidelijk Genootschap werden naar Sint-Petersburg gestuurd. Daar werden zij in de koude cellen van de Petrus-en-Paulusvesting herenigd met hun kameraden van het Noordelijk Genootschap.

Dwangarbeid en doodstraf

Tsaar Nicolaas leidde zelf het onderzoek naar de samenzwering en ondervroeg de samenzweerders in hoogsteigen persoon. In een paar maanden tijd werd het hele netwerk opgerold. Nicolaas hield niet van half werk. Wie ook maar werd verdacht van sympathie met de Decembristen verdween voor korte of langere tijd achter de tralies. Ook veel leden van de Russische adellijke elite, onder wie de dichter Aleksandr Poesjkin en de gevierde generaal Aleksej Jermolov, werden door Nicolaas aan de tand gevoeld.

‘Decembristenvrouw’ staat in Rusland voor onvoorwaardelijke liefde

De tsaar bepaalde zelf ook de strafmaat voor de samenzweerders. Daar kwam geen rechtbank aan te pas. 121 mannen, zoals ‘dictator’ Sergej Troebetskoj, werden verbannen naar Siberië en moesten daar dwangarbeid verrichten. Edellieden werd hun adellijke titel, hun bezittingen én hun gezin afgepakt. Hun vrouwen kregen toestemming van de kerk om zonder scheiding te hertrouwen. Een aantal vrouwen volgde vrijwillig hun echtgenoot in ballingschap naar het barre Siberië: het woord ‘Decembristenvrouw’ staat in Rusland nog steeds voor onvoorwaardelijke liefde.

Revolutionairen of oproerkraaiers?

Hoewel hun opstand jammerlijk mislukte, vormden de Decembristen wel een inspiratiebron voor latere Russische revolutionairen. Volgens de socialistische publicist Alexander Herzen ‘wekte het gebulder van de kanonnen op het Senaatsplein een hele generatie’. De communisten zagen de Decembristen als oervaders.

Sovjetleider Lenin schetste een drietrapsraket. De Decembristenopstand in 1825 mislukte omdat de intelligentsia niet de steun van het volk had gehad en de revolutie van 1905 liep spaak omdat het volk niet de steun had van de intelligentsia. Maar bij de Oktoberrevolutie van 1917 hadden ze eendrachtig samengewerkt. In de Sovjet-Unie waren de Decembristen daarom overal: in films en boeken en als namen van monumenten en straten. Zo veranderde het Senaatsplein in Sint-Petersburg in het Decembristenplein in Leningrad.

De mythe van de Decembristen bleek flexibel. Sovjetleider Jozef Stalin benadrukte vooral hun vaderlandsliefde. De dictator wilde absoluut geen revolutionaire gedachten aanwakkeren. Na Stalins dood werd juist de strijd tegen de tirannie van de tsaar benadrukt. Met de ineenstorting van de Sovjet-Unie vielen ook de Decembristen van hun voetstuk. Sterker nog, vandaag de dag schildert het Kremlin de oppositie gretig af als Decembristen: tot mislukken gedoemde onnozele oproerkraaiers.

Pestel, Rylejev en drie anderen werden aangemerkt als de leiders van de Decembristenopstand en ter dood veroordeeld door de tsaar. Het oorspronkelijke vonnis luidde: vierendeling. Maar Nicolaas streek met de hand over zijn hart. Zo vond het vijftal op 25 juli 1826 een einde aan de galg op de wallen van de Peter-en-Paulusvesting. Het was daarna in Rusland verboden om de Decembristenopstand nog ter sprake te brengen.

Politiestaat bij uitstek

De Decembristen bereikten het tegenovergestelde van wat ze voor ogen hadden. Na de opstand haalde tsaar Nicolaas de teugels nog strakker aan dan zijn broer Alexander: Rusland gold in Europa als politiestaat bij uitstek. De nieuw opgerichte Derde Afdeling van de kanselarij van de tsaar moest in heel het uitgestrekte rijk vijanden van de staat opsporen en onschadelijk maken. Grote namen uit de Russische literaire canon, zoals Poesjkin en Fjodor Dostojevski, kregen het aan de stok met de Derde Afdeling. Ingrijpende censuur moest destructieve ideeën stoppen voor ze konden worden verspreid door Rusland.

‘Europa’ strookte volgens de tsaar niet ‘met het karakter en de gevoelens van de Russische naties’

Uit zijn verhoren had Nicolaas namelijk geconcludeerd dat de Decembristenopstand het gevolg was van gevaarlijk, door het buitenland geïnspireerd vrijdenken bij jongeren. Onder de leuze ‘Orthodoxie. Autocratie. Volksheid’ moest het land worden beschermd tegen kwalijke buitenlandse inzichten. ‘Europa’ werd in het Winterpaleis gezien als een bron van aantasting, die volgens Nicolaas ‘niet strookte met het karakter en met de gevoelens van de Russische naties.’ Alle onderdanen van de tsaar werden geacht één geloof en één waardenstelsel te omarmen. Een liberale Franse aristocraat die een paar jaar na de Decembristenopstand door Rusland reisde oordeelde ontsteld: ‘Dit rijk is, hoe enorm ook, slechts een gevangenis waarvan de tsaar de sleutel heeft.’

Meer weten:

  • The Decembrist Myth in Russian Culture (2009) door Ludmilla Trigos laat zien hoe het beeld van de Decembristenopstand telkens veranderde.
  • De fantoomterreur. Revolutiedreiging en de onderdrukking van de vrijheid 1789-1848 (2015) van Adam Zamoyski plaatst de Decembristen in een breder perspectief.
  • Russia and the Russians. From Earliest Times to the Present (2012) van Geoffrey Hosking schetst de geschiedenis van Rusland als strijd tussen traditie en moderniteit.