Beiden waren verdienstelijke zondagsschilders, liefhebbers van architectuur en dol op techniek. Ook waren ze beiden verslaafd aan het politieke spel en hoorden ze zichzelf graag praten. Adolf Hitler en Winston Churchill hadden meer gemeen dan ze zelf zullen hebben vermoed.
Op het eerste gezicht zijn Winston Churchill en Hitler elkaars absolute tegenpool. De democratische Engelsman versus de Duitse nationaal-socialist. De humoristische, licht drankzuchtige aristocraat Churchill versus de vegetarische geheelonthouder uit een kleinburgerlijk ambtenarengezin. Globetrotter Churchill bereisde Amerika, Afrika en Azië. Hitler bleef een provinciaal voor wie Wenen de maat aller dingen was.
Churchill was de begenadigde auteur die tientallen boeken schreef, terwijl de moeizaam formulerende Hitler niet verder kwam dan Mein Kampf. Anders dan veel van zijn tijdgenoten was Churchill vrij van antisemitisme en keek daarom neer op de racist uit München. Maar wie wat dieper graaft, ziet ook tal van overeenkomsten. En juist die overeenkomsten maakten hen tot wat ze waren: succesvolle politici en koelbloedige leiders in oorlogstijd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Geen interessant seksleven
Eind augustus 1932 kwam het bijna tot een ontmoeting tussen Churchill en Hitler. De Britse politicus bezocht Duitsland om research te plegen voor de biografie van zijn verre voorvader Marlborough. Hitlers perschef Putzi Hanfstaengl wilde een ontmoeting arrangeren. Churchill was nieuwsgierig naar de man die een komeetachtige opkomst maakte. Hitler had grote belangstelling voor de Britse politiek, maar zag Churchill als een man van het verleden. Met een smoesje maakte hij zich ervan af.
Tekst loopt door onder de afbeelding
Hitler zwaait vanuit een auto naar toeschouwers. Naast hem zit de Duitse president Paul von Hindenburg, 1 mei 1933.
Het was jammer dat deze ontmoeting niet doorging, want dan hadden beide heren ontdekt hoeveel ze gemeen hadden. Ze waren allebei verdienstelijke zondagsschilders, liefhebbers van architectuur en dol op techniek. Churchill was de geestelijk vader van de tank en Hitler nam het initiatief voor het ontwikkelen van de Volkswagen en tal van geavanceerde wapens. Beiden verloren al op jonge leeftijd hun afstandelijke vader. Ze worstelden zich door de middelbare school. Hitler probeerde daarna wanhopig op de kunstacademie te geraken en Churchill zakte voor het universitaire toelatingsexamen. Ze zochten compensatie in zelfstudie en veel lezen over geschiedenis en politiek.
Geen van beiden had een interessant seksleven, dus over vrouwen waren ze vermoedelijk snel uitgepraat. Maar over hun beider ervaringen als militair hadden ze ongetwijfeld een boom kunnen opzetten. Ze zouden ontdekt hebben dat ze in de buurt van Ieper zelfs enige tijd tegenover elkaar hadden gelegen.
Tegen de heersende opinies in – Ze zetten een eigen politieke koers uit
Allebei waren ze verslaafd aan het politieke spel en hadden ze hier lang over kunnen praten. In 1932 was er wel een essentieel verschil: Churchills politieke loopbaan leek voorbij, terwijl Hitler het dat jaar uitstekend deed in drie opeenvolgende verkiezingen.
Of ze goed naar elkaar hadden geluisterd is trouwens de vraag, want ze hoorden vooral zichzelf graag praten. Zonder enige bescheidenheid bestond volgens Churchill het ideale diner ‘uit discussies over het kostelijke eten en daarna een discussie over een interessant onderwerp – waarbij ikzelf het hoogste woord voer’. Zoals bekend martelde Hitler zijn omgeving tot diep in de nacht met eindeloze monologen.
Backbenchers
Dat ze allebei regeringsleider zouden worden, leek in 1932 niet heel waarschijnlijk. Hitler was een rechts-radicale populist die een sociaal-economische revolutie propageerde. Maar uit wanhoop over de politieke chaos en de economische crisis schoof de conservatieve elite hem in januari 1933 naar voren. Ze dachten Hitler voor hun karretje te kunnen spannen, maar binnen anderhalf jaar vestigde hij een totalitaire dictatuur.
Churchill was vanaf begin jaren dertig een politiek outsider. Hij maakte zich impopulair door zijn onheilsprofetieën over Duitsland en uitte harde kritiek op de appeasement-politiek van zijn eigen Conservatieve Partij. Toen in 1939 de oorlog inderdaad uitbrak, kreeg hij een laatste kans. De leidende politici namen hem – met veel tegenzin – op in het oorlogskabinet als minister van Marine. Hij was immers de enige die deze ramp had voorzien.
Tekst loopt door onder de afbeelding
Churchill bekijkt een bomkrater in Londen, 10 september 1940.
Ze hadden allebei flinke tegenslagen moeten incasseren. Hitler stond na de putsch van 1923 tot de verkiezingen van 1930 aan de zijlijn. Churchill was tussen 1932 en 1939 niet veel meer dan een backbencher. Maar deze tegenslagen hadden hen sterk gemaakt. Ze waren eigenzinnig genoeg om een eigen politieke koers uit te zetten, dwars tegen de heersende opinies in. Dankzij hun vaardigheid als spreker wisten ze zich populair te maken bij de bevolking.
Wellicht was de belangrijkste overeenkomst dat ze allebei de diepe overtuiging koesterden dat ze waren voorbestemd tot iets groots. Hitler was er zeker van dat hij van Duitsland een wereldrijk zou maken. Als kind was Churchill er al van overtuigd dat hij ooit zijn vaderland zou redden. Zijn benoeming tot minister-president op 10 mei 1940 zag hij als walking with destiny: het logische sluitstuk van een levenslange voorbereiding op dit kritieke moment in de geschiedenis van Groot-Brittannië.
Blitzkrieg
Na de Duitse aanval op Polen in september 1939 verklaarden Frankrijk en Groot-Brittannië de oorlog aan Duitsland. Daarna gebeurde er betrekkelijk weinig. In april 1940 volgde de Duitse aanval op Denemarken en Noorwegen. Als minister van Marine was het verlies van Noorwegen voor een belangrijk deel Churchills verantwoordelijkheid, maar hij overleefde deze tegenslag. Op 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland, België en Frankrijk binnen. Dit was het definitieve ongelijk van Chamberlain en zijn mede-appeasers. Zij moesten een stap terug doen en Churchill promoveerde tot minister-president.
Nog geen twee weken later was de situatie voor Groot-Brittannië al tamelijk wanhopig. Het Franse leger bleek totaal incompetent te zijn en verloor jammerlijk van het Duitse. De hulp van het Britse leger mocht niet baten. De Duitsers wisten hun tegenstanders totaal te overrompelen met hun Blitzkrieg: een snelle opmars met tanks.
Tweefrontenoorlog – De Blitzkrieg werkt niet tegen de Sovjet-Unie
Op 28 mei 1940 vond een dramatische vergadering van het Britse kabinet plaats. Op de agenda stond een Duits voorstel om te onderhandelen. Enkele appeasers, zoals Halifax, de minister van Buitenlandse Zaken, hadden nog steeds zwakke knieën. Maar Churchill koos resoluut voor doorvechten. Zijn redenering was simpel: alleen met Amerikaanse steun zou het mogelijk zijn om Hitler te verslaan. Maar de Amerikanen hadden vooralsnog geen zin om weer in een oorlog terecht te komen. Om de Amerikanen aan hun kant te krijgen mochten de Britten dus geen enkele aarzeling vertonen en moesten ze volhouden totdat ook de Verenigde Staten in oorlog met Duitsland zouden zijn.
Churchill begreep bovendien heel goed dat een eventuele Britse neutraliteit het voor de Duitsers makkelijker zou maken om de Sovjet-Unie te verslaan. Daarna zou Groot-Brittannië ongetwijfeld alsnog aan de beurt komen. Doorvechten was dan ook de enige logische keus.
Kardinale fouten
Hitler waande zich na de Blitzkrieg de größte Feldherr aller Zeiten en hield triomfantelijke redevoeringen. Churchill daarentegen sloeg een sombere toon aan en bereidde de Britten voor op blood, toil, tears and sweat – dan kon de praktijk alleen maar meevallen.
Van een Britse tegenaanval kon zonder Amerikaanse steun geen sprake zijn. Churchill had in deze fase van de oorlog dan ook maar één doel: zorgen dat Groot-Brittannië standhield. Dat was al moeilijk genoeg. Wonder boven wonder lukte hem dat. De Duitsers maakten een aantal kardinale fouten, waarvan de Britten optimaal wisten te profiteren.
Hitler maakte een grote fout door op 23 mei het Duitse offensief in Frankrijk tijdelijk stil te leggen. Dat gaf het Britse leger de kans om via het strand van Duinkerken te ontsnappen. Het is moeilijk voorstelbaar dat Churchill nog lang aan de macht zou zijn gebleven wanneer 300.000 Britten als gijzelaars in Duitse handen waren geraakt.
Tekst loopt door onder de afbeelding
Hitler op militaire inspectie, 1941.
Ook bij het tweede ‘wonder’ was enige Duitse hulp onontbeerlijk. Hitler dacht de Britten met zware bombardementen murw te maken, om vervolgens in het kader van Operation Seelöwe naar Engeland over te steken. Maar de Luftwaffe was slecht voorbereid en de ondersteunende logistiek faalde. Bovendien veranderden de Duitsers enkele malen hun strategie. In plaats van zich te concentreren op de vliegvelden en de vliegtuigindustrie kozen ze telkens nieuwe doelen. Daarom leverde de Battle of Britain militair gesproken uiteindelijk weinig op. Bovendien hadden de Britten vanaf eind jaren dertig geïnvesteerd in hun luchtmacht. De Spitfires en de Hurricanes waren gewoon betere toestellen. Churchill concludeerde terecht: ‘Never was so much owed by so many to so few.’ Deze ‘weinigen’ waren natuurlijk de heroïsche RAF-piloten.
Hitler overspeelt zijn hand
Na het verlies van de Battle of Britain gaf Hitler de invasieplannen op en richtte hij zijn vizier op de Sovjet-Unie. De inval in de Sovjet-Unie op 22 juni 1941 was de beslissende fout. Na aanvankelijke successen liep de aanval na een week of zes vast. De Blitzkrieg werkte niet tegen de Sovjet-Unie. Het land was te groot; de Duitse aanvoerlijnen werden daarom enorm lang. Anders dan de Fransen was Stalin wél bereid om miljoenen soldaten te offeren. Daar kwam nog bij dat de Duitsers de militaire en industriële capaciteiten van de Sovjet-Unie schromelijk hadden onderschat.
Half augustus 1941 drong het tot Hitler door dat de oorlog weleens heel lang zou kunnen duren. Het is geen toeval dat hij juist in deze weken het besluit tot de Holocaust nam. Wanneer hij de oorlog zou verliezen, had hij in elk geval nog íéts tot stand gebracht.
Misrekening – Hitler ziet Groot-Brittannië als ideale bondgenoot
De enorme Duitse krachtsinspanning in het oosten gaf Groot-Brittannië enige ruimte. Inmiddels waren de Amerikaanse verkiezingen van 1940 achter de rug en kon de herkozen Roosevelt meer militaire steun aan Churchill geven. In augustus 1941 kwam het Atlantic Charter tot stand. Dat was nog geen echt verdrag, maar het maakte duidelijk aan welke kant de Verenigde Staten stonden.
De Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 betrok de Verenigde Staten definitief bij de oorlog. Daarmee was Hitlers lot bezegeld. De eindstrijd zou gruwelijk zijn en nog ruim drie jaar duren, maar vanaf de herfst van 1942 keerde geleidelijk het tij voor de geallieerden. Dit was nog niet het begin van het einde, maar volgens Churchill wel ‘het einde van het begin’.
Onderhandelen geen optie
Hitler en Churchill hadden beiden de geschiedenis bestudeerd, maar ze hadden allebei een geheel eigen conclusie getrokken. In Mein Kampf analyseerde Hitler de Duitse positie en kwam hij tot de conclusie dat hij een sterke bondgenoot nodig had en een tweefrontenoorlog moest vermijden. Groot-Brittannië was de ideale bondgenoot. De Britten zouden hun maritieme wereldrijk mogen behouden en Duitsland kreeg Lebensraum in het oosten.
Churchill kwam op grond van de Engelse geschiedenis tot de conclusie dat hij nooit een hegemonist op het vasteland mocht accepteren. Het deed er niet toe of deze Filips II, Lodewijk XIV, Napoleon of Hitler heette. Bovendien had hij Mein Kampf goed gelezen, en een gewaarschuwd man telt voor twee. Hij wist daarom in 1940 dat onderhandelen geen optie was.
Hitlers conclusies waren juist, maar hij hield zich niet aan zijn eigen analyse. Daarom verloor hij de oorlog. Want ondanks zijn historische kennis begreep hij niet dat Churchill nooit vrede kunnen zou sluiten. Zijn tweede fout was dat hij na het verlies van de Battle of Britain tóch ten strijde trok tegen de Sovjet-Unie. Daarmee raakte hij alsnog in de gevreesde tweefrontenoorlog terecht en bezegelde hij zijn lot.
Ondanks de Duitse successen en militaire overmacht hield Churchill in die cruciale eerste maanden van de oorlog stand en redde zo de democratie van een wisse ondergang. In een toespraak tot de jongens van zijn oude kostschool in 1941 onthulde Churchill zijn sleutel tot succes: ‘Never give in, never give in, never, never, never, never.’
Willem Melching is Duitsland-deskundige aan de Universiteit van Amsterdam.
Kader 1: Britten ontsnapten bij Duinkerken – Hoe Hitler Churchill redde
De ontsnapping vanaf de stranden van Duinkerken is een wonderlijk verhaal. Het Duitse leger kwam op 24 mei 1940 tot stilstand en kwam pas in de avond van 26 mei langzaam weer in beweging. Dit gaf ruimte om tot en met 4 juni meer dan 330.000 Britten en Fransen te evacueren. Hitler claimde – achteraf – dat hij de Britten spaarde om onderhandelingen makkelijker te maken. Een weinig logische redenering. De werkelijke reden is dat sommige Duitse generaals wilden dat de vooruitgesnelde tanks bleven wachten op de langzamere infanterie. Anderen wilden juist doorvechten. Militair historicus Karl-Heinz Frieser heeft vastgesteld dat Hitler de generaals duidelijk wilde maken dat hij de baas was en koos voor het Haltebefehl. Vermoedelijk redde Hitlers order Churchills premierschap.
Kader 2: Wilde militaire plannen – Onorthodoxe strategen
Zowel Churchill als Hitler bemoeide zich graag met de oorlogvoering. Ze hadden ervaring in het veld en waren uitstekend op de hoogte van de nieuwste technische ontwikkelingen. Churchill had een slechte reputatie bij zijn generaals omdat hij in de Eerste Wereldoorlog medeverantwoordelijk was voor de jammerlijke mislukte invasie bij Gallipoli (1915). Argwanend namen ze kennis van zijn vaak wilde ideeën en ze voerden er zo min mogelijk van uit. Naarmate de oorlog vorderde nam de invloed van Churchill af. De Brits-Amerikaanse generale staf bepaalde de oorlogvoering.
Hitler gaf ruim baan aan onorthodoxe ideeën zoals de Blitzkrieg. Maar nadat dit middel was uitgewerkt, raakte het Duitse leger in steeds grotere problemen. Ook de Wunderwaffen, zoals raketten en straaljagers, konden het tij niet meer keren. Hitler bepaalde de strategie. Hij negeerde stelselmatig professionele adviezen en joeg zo miljoenen Duitse soldaten de dood in.
Meer weten
De Churchill factor. Hoe één man geschiedenis schreef (2015) door Boris Johnson.
Churchill. De biografie (2019) door Andrew Roberts.
Appeasement. Chamberlain, Hitler, Churchill en de weg naar oorlog (2019) door Tim Bouverie.
