Albert Gemmeker, kampcommandant van Westerbork, was verantwoordelijk voor de deportatie van 80.000 joden, maar heeft dat altijd ontkend. Journalist en schrijver Ad van Liempt schreef een biografie over deze ongrijpbare, genadeloze man, waarop hij onlangs promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Onder leiding van Erik Somers, historicus verbonden aan het NIOD, ging Van Liempt tijdens een bijeenkomst van Helden en Schurken in gesprek met directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork Dirk Mulder. ‘Gemmeker hoopte na 1945 in rust verder te leven en probeerde zelfs gedenazificeerd te worden.’
Voorafgaand aan het gesprek gaf Erik Somers een korte introductie van de persoon die tijdens deze middag centraal stond: Albert Konrad Gemmeker, commandant van Westerbork van 1942 tot 1945 en verantwoordelijk voor de deportatie van tientallen duizenden joden naar vernietigingskampen. Het boek dat Ad van Liempt over hem schreef, bestaat uit twee delen: het eerste gaat in op zijn periode als commandant, het tweede op (de poging tot) zijn vervolging.
Hoe heeft Van Liempt het ervaren om zich zo’n lange tijd in zo’n persoon te verdiepten? ‘Er is me weleens gevraagd of ik niet bang was hem sympathiek te gaan vinden,’ vertelt Van Liempt. ‘Dat is bij mij nooit aan de orde geweest. Gesprekken met zijn dochter en kleindochter hebben dat beeld bepaald. Ik verwachtte bij hen, vanwege de familieband, een verdedigende houding, maar daar was helemaal geen sprake van.’
Primair bronnenmateriaal over Gemmeker is schaars, zo geeft Van Liempt aan. ‘Hij heeft zijn best gedaan al zijn sporen te vernietigen, dat leerde hij in zijn tijd bij de Sicherheitsdienst (SD) . Zoals zijn dochter het formuleerde: “Er hat nicht hinterlassen, nur uns.” Wat we wel over hebben, zijn een scheidingsakte, een stamboom en een korte, door hemzelf geschreven levensloop. Over Westerbork zijn wel meer bronnen, bijvoorbeeld dagboeken van Etty Hillesum en minder bekende mensen. Ook bestaat er veel secundaire literatuur. Verder heb ik veel gehad aan de documenten rondom zijn berechting, die waren erg informatief en gedetailleerd. In Duitsland is namelijk zeventien jaar lang onderzoek gedaan naar de mogelijkheid tot vervolging, waar uiteindelijk geen zaak is uitgekomen.’
Mulder vertelt: ‘In maart, april en mei 1944 zijn door de gevangene Rudolf Breslauer filmopnames gemaakt in Westerbork, waarschijnlijk in opdracht van Gemmeker zelf. De bedoeling was dat er een film zou komen, maar die is nooit gemaakt. We hebben wel negentig minuten aan allerlei filmfragmenten over, die een idee geven van het functioneren van het kamp.’ Deze beelden zijn uniek en staan op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Ze bevatten ook fragmenten van mensen die op transport worden gesteld. Gemmeker heeft het propagandadoel ervan altijd ontkend. Mulder stelt: ‘Toch denk ik dat hij met de film wilde laten zien dat Westerbork een “arbeitswichtig” kamp was, in de hoop er zelf lang te kunnen blijven en zich niet te hoeven verplaatsen naar het oosten. De mensen die vertrokken uit Westerbork waren bijvoorbeeld goed gekleed. Ik denk dat hij wel degelijk wilde laten zien hoe goed hij het deed.’
Na een compilatie van deze filmfragmenten, worden foto’s van de commandantswoning geprojecteerd. ‘Gemmekers woning was groot en van alle gemakken voorzien,’ merkt Van Liempt op. ‘Hij had bijvoorbeeld centrale verwarming en luxe keukenapparatuur. Hij woonde er met zijn secretaresse, die tevens zijn maîtresse was.’ Mulder vertelt: ‘Ik vind het bijzonder dat de woning is blijven bestaan. Het werd een rijksmonument, waardoor we weinig ingrepen mochten doen. We hebben een enorme vitrine om het huis geplaatst, zodat het goed behouden kan worden. We hebben ervoor gekozen de huidige situatie te consolideren en dus expliciet niet te restaureren naar de situatie uit het bouwjaar 1939.‘
Welke houding nam Gemmeker aan na de oorlogsjaren? ‘Hij hoopte in rust verder te leven en probeerde zelfs gedenazificeerd te worden, wat niet is gelukt,’ aldus Van Liempt. In de jaren 50 besloot een Duitse tv-maker een documentaire te maken, waarin hij Gemmeker wilde interviewen. ‘Gemmeker werkte daaraan mee en presenteerde zich als heel correct. Zelfs zijn antisemitisme ontkende hij. Je zien aan hem dat hij nog altijd op de vlucht was voor een mogelijke straf. Zijn dochter vertelde me dat de wetenschap dat hij tot diep in de jaren 70 bang was voor een veroordeling, voor haar een grote troost was.’
Helden en Schurken is een jaarlijkse lezingenserie van vijf bijeenkomsten in Verzetsmuseum Amsterdam, die georganiseerd wordt door Historisch Nieuwsblad, Verzetsmuseum Amsterdam, NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en VPRO.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
