Home Loe de Jong: de historicus van 2005

Loe de Jong: de historicus van 2005

  • Gepubliceerd op: 7 december 2005
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Frans Smits
Loe de Jong: de historicus van 2005

Hij overleed op 15 maart 2005. Zijn Grote Geschiedwerk over de Tweede Wereldoorlog had een enorme impact. Hij werd bewonderd en zelfs aanbeden. Loe de Jong, de belangrijkste historicus van de twintigste eeuw, is postuum historicus van 2005.



1 Loe de Jong (12)
‘Er zijn weinig historici in ons land die op zo’n markante manier hun stempel op de vaderlandse geschiedenis hebben gedrukt.’ Zo werd Loe de Jong (1914-2005) herdacht in een hoofdredactioneel commentaar in De Telegraaf. Premier en historicus Jan Peter Balkenende (zie ‘Wie zijn verdwenen?’) prees De Jong als ‘een buitengewoon markante man die titanenwerk heeft verzet met zijn levenswerk’. Dat werk, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, ontrolt zich volgens Cees Fasseur (zie 19) ‘als een Panorama Mesdag van de Tweede Wereldoorlog. Het overweldigt door zijn kolossale omvang. Maar toch ook door de wijze waarop met fijne penseelstreken het detail is uitgebeeld.’

‘Met al het papier van Het Koninkrijk zou Christo de hele aardbol tot een ingepakt kunstwerk kunnen maken,’ becijferde Max Pam in Het Parool. Meer mensen sloegen aan het rekenen: het werk weegt 25 kilo, het kost 360 uur om het te lezen en het totale aantal verkochte boeken, rug aan rug, heeft een lengte van bijna 100 kilometer.

Vlak na zijn dood op 15 maart verscheen Brieven aan Loe de Jong door Bas Kromhout, waaruit de enorme impact van De Jongs Grote Geschiedwerk blijkt. Tal van lezers, onder wie prominente Nederlanders als Willem Drees en Simon Carmiggelt (‘Beste Loe, mag ik je hartelijk danken voor drie nachten zonder noemenswaardige nachtrust?’), toonden eerbied, bewondering en zelfs aanbidding. Ook onthulde dit boek dat De Jong zich door niemand onder druk liet zetten, ook niet door de regering. Premier Van Agt, die een passage wilde schrappen over een buitenechtelijk kind van prins Hendrik, dolf het onderspit.

Inmiddels werkt Boudewijn Smits in opdracht van het Biografie Instituut van Hans Renders (zie 16) aan een biografie van De Jong. De biograaf tegen Historisch Nieuwsblad: ‘Dat Het Koninkrijk letterlijk zijn levenswerk was bleek na zijn dood. De portretten van zijn familieleden stonden in zijn boekenkast achter de dikke rij boeken.’

Loe de Jong is postuum historicus van 2005. Het is een afscheidsgroet aan de Grootste Historicus van de twintigste eeuw.

2 Geert Mak (1)
‘Mak is onderhand de Loe de Jong (zie 1) van Nederland, de Loe de Jong van de lieve vrede en niet van de oorlog.’ ‘Plots blijkt de nationale knuffelbeer ook te kunnen brullen.’ Geert Mak (1946), die toch al niet over aandacht te klagen had, plaatste zich in het middelpunt van de belangstelling met zijn pamfletten Gedoemd tot kwetsbaarheid en Nagelaten flessenpost, waarin hij zich keerde tegen de in zijn ogen hysterische gemoedstoestand die Nederland kenmerkte na de moord op Van Gogh.

Mak pleit voor gezond verstand en verzoening. Hij werd uitgemaakt voor ‘doordravende populist’ en beschuldigd van ‘vuile insinuaties’ (hij vergeleek Submission met Der Ewige Jude). Volgens publicist Paul Scheffer heeft Mak ‘de rol van historicus in diskrediet gebracht’. Er ontstond een waar Groot Geert Mak Debat. Steun kreeg Mak van Jan Blokker (zie 10), die doorgaans weinig met hem op heeft: ‘Je voelt hier meteen dat niet de zoveelste politieke gladjanus aan het woord is.’
HP/De Tijd rekende uit dat Mak met zijn boeken miljoenen heeft verdiend en de rijkste historicus van Nederland moet zijn. Zijn uitgever liet kort daarop weten dat Mak de royalty’s van zijn pamfletten aan goede doelen overmaakt. Het bericht dat Mak in Jorwerd gaat wonen, het Friese dorpje waarover hij de bestseller Hoe god verdween uit Jorwerd (1996) schreef, haalde alle kranten. Dat gebeurde ook met zijn waarschuwing aan de Jorwerders voor de bouw van vier nieuwbouwwoningen. ‘Dit soort karakteristieke Friese dorpsaangezichten beginnen zeldzaam en kostbaar te worden.’

Mak was prominent aanwezig tijdens de Boekenweek over vaderlandse geschiedenis, op het regeringsjubileum van koningin Beatrix (hij hield een lezing in het Paleis op de Dam) en op de Bevrijdingsfeesten (Willem-Alexander las een tekst van Mak). Werd uitgeroepen tot Europeaan van het jaar. Mak was dan ook erg voor de Grondwet: ‘We kunnen wel weer een hek om Nederland zetten, maar dat scheelt de helft tot eenderde van onze welvaart.’

3 Maarten van Rossem (2)
Tot in de herfst, toen hij geveld werd door een hartaanval, was Maarten van Rossem (1943) elke dag te vinden in de kranten, op radio en televisie of in zalen en zaaltjes in alle uithoeken van het land. ”s Landskampioen chagrijnig kijken’ (De Telegraaf) had het over Bush (‘een kluns’), over Nederland (‘hoort evident tot de tien meest succesvolle en aangename landen ter wereld’), over terrorisme (‘Mensen hoeven helemaal niet bang te zijn voor terreur, ze moeten bang zijn voor de barbecue, want die veroorzaakt veel meer slachtoffers’), over de jaren vijftig (‘Ik vond het klotejaren, schrale en bekrompen tijden’) en over het leven (‘Mensen moeten minder tv kijken, meer boeken lezen en vooral lekker met het gezin gaan wandelen’).

Hij opende (uiteraard) in het Maarten van Rossummuseum een expositie over miniatuurkastelen en reikte in een wervelende one-manshow in het Archeon de Thea Beckmanprijs uit voor de beste historische jeugdroman.

Van Rossem was prominent aanwezig tijdens de Boekenweek (met Typisch Nederland) en tijdens de Bevrijdingsfeesten (met De Tweede Wereldoorlog in 28.285 woorden). Stemde voor de Grondwet: ‘De Europese Unie is in economisch opzicht een zegen.’ Merkte op over de geschiedeniscanon: ‘Het zou wel erg onrechtvaardig zijn als de inburgerende immigrant van alles over Thorbecke moet weten, terwijl de autochtonen geen idee hebben wie Thorbecke was.’

Van Rossem herstelde snel van zijn hartinfarct en slaagt er zelfs in zijn nieuwe bundel De wereld volgens Maarten van Rossem voor de kerst te publiceren. Pas op: fietst volgens het Utrechts Nieuwsblad altijd door rood licht.

4 Arie van Deursen (5)
‘Democratie betekent niet dat de meerderheid gelijk heeft. Je mag nooit tot het uiterste gaan met mensen die onder liggen. Die les heeft Nederland meer dan driehonderd jaar geleden al geleerd – van Willem van Oranje.’ Arie van Deursen (1931), die zichzelf ‘een wandelende encyclopedie van het Twaalfjarig Bestand’ noemt, schreef vorig jaar de bestseller De last van veel geluk. De geschiedenis van Nederland 1555-1702, die het ook dit jaar in de Boekenweek erg goed deed. Jan Blokker (zie 10) naar aanleiding van dit boek: ‘Van Deursens gereformeerdheid loopt soms de spuigaten uit.’

Dit voorjaar publiceerde Van Deursen Rust niet voordat gy ze van buiten kunt, over de Heidelbergse Catechismus, en dit najaar Een hoeksteen in het verzuild bestel. De Vrije Universiteit 1880-2005, een kritische geschiedenis van de universiteit waaraan hij tot 1996 als hoogleraar nieuwe geschiedenis verbonden was.

‘Nederlanders zijn overal te vinden waar winst gemaakt kan worden, en de morele verantwoording laten ze over aan het nageslacht,’ zei Van Deursen als feestredenaar bij de opening van de prestigieuze tentoonstelling De verdieping van Nederland in de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief. Over de geschiedeniscanon: ‘Een onbereikbaar ideaal, omdat er in het onderwijs te weinig uren voor geschiedenis beschikbaar zijn.’

5 James Kennedy (4)
Nog een coryfee van de Vrije Universiteit. Hoogleraar contemporaine geschiedenis James Kennedy (1963), opgegroeid in de Verenigde Staten, staat in het adressenboekje van vrijwel elke Nederlandse journalist. Hij levert commentaar op gebeurtenissen in Amerika (‘In het Amerikaanse politieke spectrum sta ik links van het midden’) en de actuele politieke situatie in Nederland.

Vond Nederlanders een paar jaar geleden nog aardig, maar is daar behoorlijk van teruggekomen. ‘Nederland kent voor het eerst in zijn geschiedenis een meerderheidscultuur die kan worden gekenschetst als liberaal, seculier en blank. Daarom bestaat er minder verdraagzaamheid tegenover minderheidsgroepen.’ ‘Ik ben net vanuit Ierland, via Groot-Brittannië en België naar Nederland gereden. Het verkeersgedrag werd gaandeweg steeds onbeschofter.’ En over zichzelf: ‘In Nederland ben ik minder beleefd geworden.’

6 Henk Wesseling (7)
De Leidse emeritus hoogleraar algemene geschiedenis Henk Wesseling (1937) ontving van koningin Beatrix de Eremedaille voor Kunst en Wetenschap van de Huisorde van Oranje. De medaille behoort tot de eigen onderscheidingen van de koningin, die zij sporadisch uitreikt aan mensen die grote verdiensten hebben gehad voor het koninklijk huis. Dat heeft Wesseling: hij was adviseur tijdens diverse staatsbezoeken en hij begeleidde Willem-Alexander tijdens zijn studie geschiedenis in Leiden.

Het was dan ook de kroonprins die het eerste exemplaar van de vierdelige serie ‘Plaatsen van herinnering’ in ontvangst nam, een omvangrijke en belangrijke vaderlandse geschiedschrijving onder hoofdredactie van Wesseling. Wesseling schreef ook een essay bij de serie: Plaatsen van herinnering. Een historisch succesverhaal. Voor NRC Handelsblad maakte hij een canon van de wereldgeschiedenis in 5000 woorden.

Was er uiteraard bij toen Beatrix een eredoctoraat van de Leidse universiteit kreeg en voorspelde in de krant dat de koningin over vier of vijf jaar aftreedt. Dat is dan nog voordat Cees Fasseur (zie 19) zijn studie over de Greet Hofmans-affaire afrondt.

7 Thomas von der Dunk (8)
Hij schreef het essay Buren en was daarmee de ambassadeur van de tweede Week van de Geschiedenis. ‘Thomas von der Dunk is een nare man. Het is een spugende leernicht,’ zei Willem Otterspeer, Leids historicus en biograaf van W.F. Hermans, op het Boekenbal. Von der Dunk (1961) was er zelf ook. Speciaal voor de Boekenweek schreef hij Het Nederlands Museum. Een wandeling van 200 jaar door de vaderlandse geschiedenis.

Von der Dunk is Koning Opinie. Hij heeft overal een mening over: Balkenende (zie ‘Wie zijn verdwenen?’), Angela Merkel, Poetin, de Franse rellen, het geruchtmakende bezoek van minister Bot aan Indonesië, Irak, Turkije, de Nederlander (‘In de zeventiende eeuw stonden we al bekend om onze ongemanierdheid. We zijn niets veranderd’) en natuurlijk Loe de Jong (zie 1): ‘Had jarenlang een publiek monopolie op “zijn” Tweede Wereldoorlog.’

8 Frank Westerman (18)
El Negro zal net als zijn andere boeken veel prijzen winnen,’ voorspelde Historisch Nieuwsblad vorig jaar. Met dit boek over de lotgevallen van een opgezette neger won Frank Westerman (1964) de Gouden Uil, een belangrijke Belgische literatuurprijs, en hij drong door tot de shortlist van de AKO-Literatuurprijs. De vier kilo wegende Gouden Uil staat op zijn bureau. ‘Hij houdt mij de hele dag in de gaten, in ruil daarvoor zeg ik af en toe OE-HOE tegen hem.’ De geldprijs van 25.000 euro gebruikt de beste non-fictieschrijver van Nederland voor zijn nieuwe boek: een zoektocht naar de Ark van Noach.

9 Ad van Liempt (6)
Zijn programma Andere Tijden bestond vijf jaar en vierde dit met een jubileumuitzending met kleurenbeelden uit de jaren vijftig. Er keken bijna een miljoen mensen. Van Liempts (1949) boek Kopgeld, over Nederlandse jodenjagers tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd uitgebracht in Duitsland, Engeland en de Verenigde Staten. Hij publiceerde een nieuw boek Het Journaal. 50 jaar achter de schermen van het nieuws. Bij de presentatie bepleitte premier Balkenende (zie ‘Wie zijn verdwenen?’) meer ‘goed nieuws’. ‘Nieuws heeft niets met goed of slecht te maken,’ antwoordde Van Liempt.

Hij werkte in 1988 en 1989 samen met Loe de Jong (zie 1) aan een remake van het televisieprogramma De bezetting. Daarom trad Van Liempt bij diens overlijden aan als Loe de Jong-deskundige: ‘Zijn kracht was dat hij een verteller was.’

10 Jan Blokker (13)
Schreef samen met zijn zoons Jan jr. en Bas het beste speciaal voor de Boekenweek geschreven boek Het vooroudergevoel. De vaderlandse geschiedenis, met schoolplaten van J.H. Isings, een enorme bestseller. De gesjeesde student geschiedenis Jan Blokker zei tegen Historisch Nieuwsblad: ‘Nederlanders zijn een heel oorlogszuchtig, hysterisch en absoluut onaardig volk.’

Schrijft vrijwel elke week een recensie over een historisch boek in de Volkskrant (‘Als de dag van gisteren’) en heeft in zijn columns de strijd aangebonden met de verlichtingsfundamentalisten rond Ayaan Hirsi Ali: ‘Submission is de vrucht van een avondje schoolcabaret.’

11 Hans Blom (3)
Jan Campert zou vanwege verraad door het verzet zijn omgebracht, onthulde een journalist op basis van horen zeggen. Het werd zowat een feit toen Hans Blom (1943), directeur van het Nederland Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), de onthulling ‘aannemelijk’ noemde. Vrij Nederland: ‘Mijn hemel! Alsof we Blom en zijn staf van overheidsgeld voorzien om wereldkundig te maken dat iets best zou kunnen.’ Later veranderde Blom van mening, maar de affaire-Campert was geboren.

In Historisch Nieuwsblad maakte hij wereldkundig dat hij eind 2006 het NIOD zal verlaten en hield hij een pleidooi om van 27 januari, de dag waarop Auschwitz werd bevrijd, een officiële herdenkingsdag te maken. Was natuurlijk aanwezig op vele Bevrijdingsfeesten en bij de begrafenis van Loe de Jong (zie 1).

12 Nelleke Noordervliet (10)
Publiceerde Altijd roomboter, een roman over haar overgrootmoeder Engelbertha Wiggelaar. Beleefde er veel succes mee tijdens de Boekenweek. Nelleke Noordervliet (1945) heeft ‘grote reserves over geschiedenis als vooroudergevoel’ (zie 10). ‘Geschiedenis gaat niet om nostalgie. We moeten terug naar de essentie: echte belangstelling voor onze geschiedenis.’

Zit samen met Wim Kok in de Raad van Toezicht van het Rijksmuseum. Stemde tegen de Grondwet: ‘Een nee schudt Brussel wakker.’

13 Herman Pleij (14)
De ‘Amsterdamse pretprofessor’, aldus Jan Blokker (zie 1), trok weer het hele land door. Hij sprak in Maastricht over engelen en duivels, in Groningen over moderne communicatie en in Wageningen over jongeren en wonen. De hoogleraar historische Nederlandse letterkunde Herman Pleij (1943) was als ‘praatprogrammalieveling’ erg vaak te vinden in de studio’s te Hilversum. Schreef voor de Boekenweek Erasmus en het poldermodel en maakte voor NRC Handelsblad een canon van de Nederlandse literatuur.

Over de geschiedeniscanon: ‘Een canon kan ons helpen het navelstaren op het heden te doorbreken.’ Stemde voor de Grondwet: ‘Als experimenteel geweten, koopman en draagvlakexpert heeft Nederland een ruime toekomst in Europa.’

14 Piet de Rooij (9)
Samen met Jan Bank maakte hij vorig jaar een canon van de Nederlandse geschiedenis onder de titel: Wat iedereen moet weten van de vaderlandse geschiedenis. De canon werd in de Boekenweek herdrukt onder de titel: Wat iedereen wil weten van onze geschiedenis. Jan Blokker (zie 10): ‘Moeten we het opeens met alle geweld gezellig houden?’ De hoogleraar Nederlandse geschiedenis Piet de Rooij (1944) schreef een boek over Wim Kok dat niet overal enthousiast werd ontvangen. Stemde voor de Grondwet: ‘Een Nederlands nee staat symbool voor met je rug naar de toekomst staan.’

15 Frits van Oostrom (Nieuw)
Werd door de minister van Onderwijs Maria van der Hoeven aangesteld als voorzitter van een commissie die een canon van de Nederlandse cultuur en geschiedenis moet maken. Zei bij de installatie: ‘Willem van Oranje komt er uiteraard in, maar korfbal is een twijfelgeval.’ Frits van Oostrom (1953) is president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en universiteitshoogleraar in Utrecht. Werkte tien jaar aan Stemmen op schrift, een geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300, die begin 2006 verschijnt.

16 Hans Renders (19)
Is directeur van het zeer florerende Groningse Biografie Instituut. Maar Hans Renders (1957) stond vooral in de belangstelling vanwege de affaire-Campert. Naar aanleiding van Renders’ kritische biografie Wie weet slaag ik in de dood bracht een verzetsman via een journalist naar buiten dat de beroemde dichter van het verzet Jan Campert vanwege verraad in Neuengamme vermoord was. Renders recenseert literatuur en geschiedenis voor Vrij Nederland, Het Parool en OVT.

17 Gert Oostindie (15)
Zorgde ervoor dat er een plaquette kwam op de ambtswoning van burgemeester Job Cohen als herinnering aan de slavenhandel. Het huis was namelijk gebouwd door een slavenhandelaar. Zijn er problemen met de Antillen of Suriname, dan staat Gert Oostindie (1955), directeur van het Leidse Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, de media te woord. Was betrokken bij de vieringen in Nederland van 30 jaar Surinaamse onafhankelijkheid.

18 Johannes Houwink ten Cate (20)
Johannes Houwink ten Cate (1956) leidt het zeer expanderende Centrum voor Holocaust en Genocidestudies in Amsterdam. Kondigde aan dat hij eindelijk zijn boek over de shoah in de bezette Nederlandse gebieden gaat schrijven, een standaardwerk dat er al in 2004 had moeten zijn. Hij had het druk met 60 jaar bevrijding en de herdenking van Srebrenica. Onderzoekt in opdracht van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen het oorlogsverleden van volkskundige P.J. Meertens, naamgever van het Meertens-instituut.

19 Cees Fasseur (Nieuw)
Terug van weg geweest. Verdween in 2003 uit de top-20 nadat hij raadsheer was geworden van het Gerechtshof Amsterdam. Wilhelmina-biograaf Cees Fasseur (1938) mag van koningin Beatrix alle papieren over de Greet Hofmans-affaire raadplegen. Fasseur schrijft er een boek over, dat in 2009 zal verschijnen. Is hij wel onafhankelijk? Fasseur: ‘Anders dan Jan Mulder voor zijn Postbank-reclame, word ik door niemand betaald.’ Blijft wel aan als lid van de Raad van Toezicht van de AIVD.

20 Ruth Oldenziel (17)
Is hoogleraar geschiedenis van de techniek aan de Technische Universiteit Eindhoven, maar dankt haar bekendheid aan haar optreden als Amerika-deskundige. Ruth Oldenziel (1958) nam het op voor Hillary Clinton, die president van Amerika wil worden, en noemde het optreden van Bush na de ramp in New Orleans racistisch: ‘De overheid heeft de arme, zwarte bevolking allang opgegeven. Zie hier de apartheid van een ramp.’



Wie zijn verdwenen?

Jan Peter Balkenende

Historicus en premier Jan Peter Balkenende stond vorig jaar op 16. Opende de tentoonstelling Wilhelmina. Vorstin in oorlogstijd en benadrukte het belang van goede kennis van de eigen cultuur en historie, zoals de Tweede Wereldoorlog. Bezocht de opening van het vernieuwde museum Yad Vashem in Jeruzalem en zei dat er in Nederland tijdens de bezetting sprake was van onverschilligheid, liefdeloosheid en verraad. Was aanwezig bij de viering van dertig jaar onafhankelijkheid van Suriname in Paramaribo. Noemde Cees Fasseur (zie 19) ‘een goed schrijver en integer historicus’. Geniet als premier echter weinig vertrouwen meer van de bevolking.

Bart Jan Spruyt
Mister Conservatisme van Nederland Bart Jan Spruyt stond vorig jaar op 11. Schrijft nog wel opiniestukken, maar moest verdwijnen als directeur van de Edmund Burke Stichting, omdat er geen geld meer was. De Groene Amsterdammer onthulde dat het Amerikaanse farmaceutische bedrijf Pfizer de stichting de afgelopen jaren gesponsord heeft met 200.000 euro om het debat over de marktwerking in de Nederlandse gezondheidszorg te beïnvloeden. Het bedrijf haakte af toen Spruyt met Geert Wilders in zee ging. Kerkhistoricus Spruyt schreef voor de Boekenweek De toekomst van de stad.

Maarten van Rossem historicus van de afgelopen vijf jaar
De top-20 is dit jaar voor de vijfde keer samengesteld. In totaal stonden er 35 historici in de top. Tien historici stonden er elk jaar in: Jan Blokker, Hans Blom, Thomas von der Dunk, Loe de Jong, Ad van Liempt, Geert Mak, Gert Oostindie, Piet de Rooij, Maarten van Rossem en Henk Wesseling.

Hoe ziet een top-tien er na 5 jaar uit? 1. Maarten van Rossem (92 punten), 2. Geert Mak (91), 3. Hans Blom (83), 4. Henk Wesseling (81), 5. Thomas von der Dunk (66), 6. Ad van Liempt (62), 7. Loe de Jong (56), 8/9 Piet de Rooij en James Kennedy (53). 10 Arie van Deursen (41). 

Foto: NIOD

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.