Lifestyle & Trends

De hotspots van achttiende-eeuws Parijs. Lekker weg in de jaren dertig. Haute couture in de Middeleeuwen. Trends zijn van alle tijden. Deze keer: op bedevaart.

Eerst denk je aan een broodje aap. Een tien jaar oude tosti die 28.000 dollar opbrengt? Ha ha ha! Maar het is waar. De heilige boterham werd eind vorig jaar voor het astronomische bedrag verkocht, omdat hij een beeltenis van Maria bevatte, en (hierdoor?) zijn aardse bestaan ongestoord en schimmelvrij kon rekken. Zoiets trekt de aandacht. 1,7 miljoen mensen bekeken de Maria-tosti terwijl die op e-Bay geveild werd.

Het lijkt wel een bedevaart. Hoewel de inspanning, vergeleken met die van een middeleeuwer die naar Jeruzalem of Rome trok, natuurlijk gering is: in de Middeleeuwen moest een pelgrim zijn bedevaart nogal eens met de dood bekopen. De heilige Rochus, bijvoorbeeld, ging naar Rome, stuitte onderweg op pestlijders, genas die, maar werd vervolgens zelf ziek. Eenzaam lag hij weg te rotten. Rochus overleefde dankzij een hond die hem dagelijks brood bracht. Uit dankbaarheid wilde hij opnieuw op pelgrimsvaart, maar ver kwam hij niet. In zijn geboortestad Montpellier dacht men dat hij tot de vijandelijke troepen hoorde en werd hij opgesloten in een kerker. Hij stierf er op 32-jarige leeftijd.

Ook het verhaal van een Friese pelgrim die terugkeerde uit Santiago de Compostela en op gruwelijke wijze de dood vond, is illustratief. Hij, Sint-Evermarus, werd vermoord, samen met zeven gezellen. God zelf greep daarna in: de wormen lustten de lijken niet en de lichamen bleven intact.

Een pelgrim in de Middeleeuwen had het zwaar. Op z’n best was het zes weken varen naar Jeruzalem, maar lopen, te paard of nederig als Jezus op een ezel duurde het veel en veel langer. De reis was bovendien gevaarlijk. De twaalfde-eeuwse gids voor de pelgrim waarschuwde voor ondrinkbaar water, onoversteekbare rivieren, eten waar je ziek van werd, muskietenmoerassen, dieven en ander leed.

Volgens een grove schatting ging in de Middeleeuwen niettemin 1 procent van de bevolking ten minste eens in zijn leven op bedevaart. De meesten verlieten huis en haard uit vrije wil. Een bedevaart vergrootte de kans op een plekje in het hiernamaals en was een mooie compensatie voor begane zonden.

Gelukkig hoefde de pelgrim niet per se naar Jeruzalem, Rome of Santiago de Compostela. Een kleinere bedevaart kon ook. En in de negentiende en twintigste eeuw was een tochtje naar een bedevaartsoord ook een aangenaam uitje. Op een feestdag trokken gelovigen gezellig zingend te voet, te paard of per fiets naar een bron, een wenende Maria of een miraculeus schilderij. Toerisme, boetedoening en medische bijstand gingen hand in hand. Was je toch bij een heilige, dan vroeg je om verlichting van rugklachten (de heilige Lidwina) of kiespijn (de heilige Appollonia), verzocht je de betreffende heilige om nu eindelijk de ware Jacob te sturen of om algehele bijstand (de heilige Rita, voor hopeloze gevallen).

Het Meertens Instituut schat dat er 650 plaatsen in Nederland zijn die ooit heilig waren of zijn. De heilige Jozef in Smakt, beschermheilige van ongehuwden, trekt nog steeds 30.000 pelgrims per jaar. Het Spaanse Santiago de Compostela, waar een kluizenaar in 813 het graf van de apostel Jacobus ontdekte, is een bedevaartsoord maar tegenwoordig ook een langeafstandswandel- of fietstocht, en goed voor zo’n 60.000 pelgrims per jaar. In het heilige jaar 1999 legden zelfs 150.000 mensen de honderden tot duizenden kilometers af.

Lourdes, ’s werelds bekendste laatste strohalm, is óók een verzameling souvenirshops. En eigenlijk waren de bedevaarten in de Middeleeuwen niet eens zo heel anders. In Santiago de Compostela vloeide ook in de Middeleeuwen de wijn. En de middeleeuwse pelgrims namen net zo graag souveniertjes mee als de bezoekers van Lourdes nu. Niet voor niets schreef de vijftiende-eeuwse pelgrim Santo Brasca verontwaardigd dat niemand naar het Heilige Land moest gaan alleen om iets van de wereld te zien. Een bedevaart doe je niet om op te scheppen: ik ben er geweest!, ik heb het gezien!’