Leopold III: de foute koning der Belgen

Koppigheid is naar verluidt een familietrekje van de Saksen-Coburgs. Dit Duitse adellijke geslacht kreeg in 1831 de troon aangeboden van de Belgen, omdat zij na de afscheiding van Nederland nooit meer door een Oranje-Nassau geregeerd wilden worden. Hoge eigendunk heeft de in 1901 geboren Leopold in elk geval. Hij is de lieveling van zijn vader, koning Albert I, die hij op zijn beurt als voorbeeld ziet.

Albert leidde tijdens de Eerste Wereldoorlog de Belgische troepen en werd zo de held van België. Albert is ook een fervent alpinist. Als hij in 1934 verongelukt in de Ardennen, valt de troon plotseling toe aan Leopold. Een jaar later krijgt de jonge koning een nieuwe schok te verwerken als zijn vrouw, prinses Astrid, omkomt bij een auto-ongeluk. Terwijl het volk de veelgeplaagde vorst omarmt, krijgen politici te maken met zijn mindere kantjes. Net als zijn vader heeft Leopold moeite met het parlementaire stelsel. Dat wordt volgens hem gedomineerd door kibbelende politici die enkel aan hun beperkte partijbelangen denken. En ruziemaken kunnen Belgische politici zeker. Tussen 1934 en 1940 kent België 22 regeringscrisissen en 12 regeringen, wat niet helpt om de economische malaise van de jaren dertig te tackelen. Landen als Italië en nazi-Duitsland lijken sneller uit de crisis te komen dan België. Volgens Leopold komt dat doordat er een sterke leider aan het roer staat. Wat hem betreft krijgt het Belgische politieke systeem ook een grondige make-over, met aanzienlijk meer zeggenschap voor de uitvoerende macht – en de koning. Zijn analyse kan binnen de kerk en onder conservatieve katholieken op sympathie rekenen. Maar de meeste liberalen en socialisten moeten er evenals meer progressieve katholieken niets van hebben.

Als Duitsland in 1940 België binnenvalt en onder de voet loopt, komt het tot een openlijke breuk tussen Leopold en de regering-Pierlot. De regering neemt de wijk naar Frankrijk en later naar Londen, om van daaruit door te vechten. Leopold besluit bij zijn volk en soldaten in België te blijven. Net als zijn vader in 1914 heeft hij zich aan het hoofd van de troepen gesteld. Hij wil hen ook in krijgsgevangenschap volgen. Hij wint er de sympathie van de bevolking mee, maar vanuit Frankrijk beschuldigen Belgische politici hem van defaitisme en verraad. Leopolds eigenmachtige optreden gaat in tegen de grondwet en is in diplomatiek opzicht uiterst problematisch. Als staatshoofd is hij het symbool van de Belgische soevereiniteit. Zijn capitulatie schaadt het gezag van de ministers in ballingschap, en ook hun kansen om samen te werken met de geallieerden en de strijd namens België voort te zetten. Er zit voor hen niets anders op dan te verklaren dat de koning in de ‘onmogelijkheid te regeren’ verkeert en zijn taken voorlopig over te nemen. Daarmee is de koningskwestie een feit.

Leopold verzoent zich snel met de feiten op de grond. Hij is van mening dat Duitsland de oorlog gaat winnen en Europa zal overheersen. In dat nieuwe Europa ziet hij wel een plaats voor zichzelf als leider van een aan Duitsland gelieerd België. In november 1940 legt hij het plan heimelijk aan Adolf Hitler voor. De Führer reageert lauw; hij weet nog niet wat hij met het overwonnen België wil. Het is een teleurstelling voor Leopold, maar Hitlers aarzeling behoedt de koning voor een misstap waarmee hij zich volledig zou hebben gecompromitteerd.

De deceptie weerhoudt Leopold er niet van om medewerkers alvast een nieuwe grondwet te laten ontwerpen, waarin België transformeert tot een autocratie met de koning als spilfiguur. Om zijn kansen bij Hitler niet te verspelen, protesteert hij nauwelijks tegen de Jodenvervolging of de gedwongen tewerkstelling van Belgen in Duitsland. Zijn terughoudendheid schaadt zijn populariteit onder de bevolking. Dat geldt helemaal voor zijn huwelijk met het 25-jarige burgermeisje Lilian Baels. Het nieuws dat de koning trouwen kan en wittebroodsweken geniet, terwijl een deel van zijn troepen nog krijgsgevangen is, wordt in 1941 met ongeloof en wrok ontvangen. Met name in Wallonië, aangezien het vooral Waalse soldaten zijn die nog vastzitten. De meeste Vlaamse militairen zijn dan al vrijgelaten in het kader van de Flamenpolitik, het beleid waarmee de Duitsers Vlamingen bevoordelen omdat zij hen – in tegenstelling tot de francofone Walen – als Germaans broedervolk zien.

Ook de Belgische regering in ballingschap is kritisch over Leopolds accommodatiepolitiek. Via geheime agenten onderhoudt ze tijdens de oorlogsjaren contact met de koning. De regering is bereid om het conflict uit 1940 te vergeten en spoort hem aan om zich zo veel mogelijk van de Duitsers te distantiëren. Maar Leopold weigert elke verzoening, ook nadat in 1943 de oorlogskansen definitief in het nadeel van Duitsland zijn gekeerd.

In 1944 schrijft hij zijn politiek testament, met instructies voor de overgangsregering die België tijdens zijn afwezigheid moet besturen. Hij vermoedt terecht dat de Duitsers hem uit geallieerde handen willen houden; na de geallieerde invasie van Normandië in juni 1944 brengen ze Leopold naar Duitsland, later naar Oostenrijk, waar hij in mei 1945 door de Amerikanen zal worden bevrijd. In het testament verklaart Leopold dat politici die hem in 1940 bekritiseerden zich niet meer met politiek mogen bezighouden, tenzij ze zich verantwoorden voor hun uitlatingen. Daarnaast eist hij dat België zich strikt neutraal opstelt. De betekent onder meer dat de geallieerden geen uranium meer mogen betrekken uit Belgisch-Congo. Deze grondstof hebben ze nodig voor de ontwikkeling van een atoombom. Het document schokt de teruggekeerde Belgische politici en de Britse en Amerikaanse regering. De Britse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden merkt treffend op dat Leopold niets geleerd en niets vergeten heeft. Net als de Amerikanen geven de Britten te kennen dat ze Leopold liever niet terugzien op de troon.

De vraag of Leopold als koning kan terugkeren uit Zwitserland, waar hij vanaf oktober 1945 verblijft, splijt in de naoorlogse jaren het land. Communisten en veel socialisten en liberalen vinden dat hij troonsafstand moet doen. Hij heeft zich volgens hen te zeer met de Duitsers ingelaten en heeft zijn autoritaire strapatsen niet afgeleerd. Zij zijn van oudsher sterk vertegenwoordigd in Brussel en het geïndustrialiseerde Wallonië, het landsdeel waar ook veel wroeging heerst over Leopolds gebrek aan solidariteit tijdens de oorlog. Een meerderheid van de katholieken daarentegen wil hem de hand boven het hoofd houden. De katholieken hebben een sterke positie in Vlaanderen, mede dankzij de koningsgezinde clerus, die er nog zeer invloedrijk is. De leopoldisten tillen minder zwaar aan zijn feitelijk pro-Duitse houding; velen van hen hadden eveneens de neiging gehad om zich bij de bezetting neer te leggen.

Leopold zelf denkt dat hij nog genoeg steun heeft onder de bevolking en dringt aan op een referendum over zijn toekomst. Onder impuls van de Christelijke Volkspartij (CVP) wordt die volksstemming uiteindelijk in maart 1950 gehouden. Desgevraagd geeft zo’n 57 procent van de stemgerechtigden aan dat Leopold zijn koningstaak weer kan oppakken. Het lijkt een overwinning voor de vorst, maar veel politici vinden de marge eigenlijk te krap. De uitslag legt bovendien de diepe communautaire verdeeldheid bloot. In Vlaanderen is een aanzienlijke meerderheid van 72 procent voor de koning, maar in Brussel en Wallonië behaalt hij respectievelijk slechts 48 en 42 procent. De koning kan onmogelijk nog beschouwd worden als het symbool van de Belgische eenheid.

Als Leopold in juli 1950 toch terugkeert met goedkeuring van het door katholieken gedomineerde parlement, zet dat de situatie op scherp. De discussie verplaatst zich definitief naar de straat en voedt meer en meer de diepere tegenstellingen in de samenleving. Voor veel Walen bijvoorbeeld is de kwestie ook symbool geworden voor de dreigende overheersing van de getalsmatig sterkere Vlamingen. De Waalse vakbondsleider André Renard houdt zijn achterban het angstbeeld voor van een klerikale Vlaamse dictatuur en predikt de revolutie. Tegelijkertijd zijn veel koningsgezinde katholieken verbolgen over de weigering van de anti-leopoldisten om zich bij de terugkeer van de koning neer te leggen; zij zien daarin bewijs dat de vermaledijde communisten en socialisten de democratie en de rechtstaat niet eerbiedigen.

Onder invloed van de snel oplopende spanningen raken uiteindelijk ook steeds meer christen-democratische politici ervan overtuigd dat Leopold zijn kroon het best kan overdragen aan zijn oudste zoon, Boudewijn. Die stap voorkomt tevens dat de monarchie zelf ter discussie wordt gesteld. Maar Leopold blijft zijn eigen plan trekken. Zelfs de dodelijke confrontatie tussen demonstranten en politie in Grâce-Berleur en de aangekondigde mars op Brussel lijken hem niet tot rede te brengen. Hoewel de dienst Staatsveiligheid concludeert dat het paleis te Laken onverdedigbaar is, probeert Leopold in de nacht van 31 juli op 1 augustus nog een kabinet te vormen dat hem in het zadel wil houden. Pas als diep in deze ‘Nacht van Laken’ blijkt dat dit echt niet meer lukt, gooit hij de handdoek in de ring.

Wat er gebeurd zou zijn als Leopold was blijven volharden is niet met zekerheid te zeggen. De Belgische historicus en ooggetuige Reginald de Schryver verklaarde in 2000 tegenover Historisch Nieuwsblad dat anti-leopoldisten hem dan zeker hadden vermoord. Duidelijk is dat Leopolds troonsafstand ten faveure van Boudewijn een beslissend moment vormt in de Belgische politieke geschiedenis. Zijn opvolgers accepteren sindsdien de ministeriële verantwoordelijkheid en de parlementaire democratie; het staatshoofd bemoeit zich niet langer actief met de politiek. Ook op andere vlakken heeft de koningskwestie haar sporen nagelaten. Als aanjager van de communautaire spanningen is ze van invloed geweest op de Belgische naoorlogse staatshervormingen, waarbij de verschillende gemeenschappen en gewesten meer autonomie krijgen.

En Leopold? Hij toont zich tot aan zijn dood in 1983 vooral een slecht verliezer. In de jaren vijftig gebruikt hij de jonge en nog beïnvloedbare Boudewijn om rekeningen te vereffenen. Politici als oud-premier Hubert Pierlot worden door de nieuwe koning bij plechtigheden nadrukkelijk genegeerd. Boudewijns weigering om in 1952 de begrafenis van de Britse koning George VI bij te wonen is waarschijnlijk eveneens door Leopold ingefluisterd. Het besluit wordt door de Britse regering als een belediging opgevat en geneert de Belgische politiek. Verder probeert Leopold via zijn zoon nog lange tijd benoemingen van ministers en hoge ambtenaren te beïnvloeden. Pas als Boudewijn eind 1960 mede op aandringen van de regering-Eyskens met zijn vader breekt, komt er werkelijk een einde aan de koningskwestie.