Koningin Louise was de ‘mooiste vijand’

Volgens Napoleon was zij oorlogszuchtig en overspelig. Terwijl haar Pruisische onderdanen in haar een dappere en kuise moeder des vaderlands zagen. Iedereen was het er wel over eens dat koningin Louise bloedmooi was. Omdat ze jong stierf werd ze een legende.

Voor Goethe was zij ‘in vorm een vrouw, in moed een man’. Voor Napoleon ‘mijn mooiste vijand’, al vond hij haar voor haar eigen land een femme fatale. Want door haar oorlogszuchtige opstelling was de beeldschone koningin Louise (1776-1810) verantwoordelijk voor de bijna-ondergang van Pruisen. Haar houding contrasteerde sterk met die van haar brave en onbeholpen echtgenoot Frederik Wilhelm III.

Meer lezen over Napoleon? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

In negentiende-eeuwse schoolboekjes werd haar ontmoeting met de keizer der Fransen steevast afgebeeld. Ze trof hem op het absolute dieptepunt van de Pruisische geschiedenis: 6 juli 1807 in Tilsit – het huidige Russische Sowetsk – aan de oostelijke rand van Oost-Pruisen. Slechts een tiental kilometers verderop hield het Pruisische grondgebied op.

Een dramatisch jaar was aan die ontmoeting in Tilsit voorafgegaan: het was begonnen met de totale vernietiging van het ooit zo roemruchte Pruisische leger door het Franse op 14 oktober 1806 bij Jena en Auerstedt. Daarna volgde de vlucht van de koninklijke familie, in etappes steeds verder oostwaarts opgejaagd door de troepen van Napoleon, eerst naar Berlijn, toen naar Stettin, toen naar Königsberg, ten slotte onder erbarmelijke omstandigheden, de ijskoude winternachten onderweg in primitieve boerenschuren doorbrengend, over de desolate landtong langs het Koerse Haf naar Memel, aan de uiterste rand van het land. Als de Hohenzollern ook daar niet stand wisten te houden, zou nog slechts ballingschap in Rusland resten.

De Franse keizer was triomfantelijk door de Brandenburger Tor Berlijn binnengemarcheerd. Zijn officieren hadden – ultieme smaad voor Louise – in het koninklijk slot hun bemodderde laarzen op haar sofa gelegd, en hijzelf had in haar correspondentie rondgeneusd. De intieme toon in haar brieven aan de Russische tsaar Alexander I leverde zijn propagandamachine dankbare munitie op. Louise werd afgeschilderd als een tweede Helena; zoals die ooit verliefd was geraakt op de Trojaanse prins Paris en daarmee haar echtgenoot koning Menelaos genoodzaakt had om Troje de oorlog te verklaren, zo zou zij nu door overspeligheid als splijtzwam tussen Pruisen en Rusland fungeren. Als oorlogsbuit verdwenen de quadriga van de Brandenburger Tor en het zwaard van Frederik de Grote naar Parijs.

De vrede kwam er pas in Tilsit. Dat was allereerst een vrede tussen Napoleon en Alexander, gesloten op een pontonboot in het midden van de rivier de Memel, die als demarcatielijn fungeerde tussen het Franse en Russische leger – het Pruisische was sinds Jena en Auerstedt non-existent. Terwijl de keizer van het westen en de keizer van het oosten ook over het lot van zijn land beslisten, moest de Pruisische koning als ultieme vernedering vanaf de oever urenlang in de regen machteloos toekijken. Pas de volgende dag werd ook hij bij het diner uitgenodigd, waar Napoleon openlijk zijn minachting liet blijken door aan tafel alleen met zijn Russische collega serieuze thema’s aan te snijden, en aan Frederik Wilhelm tussendoor slechts triviale vraagjes te stellen – hoe oud het stadje Tilsit was, bijvoorbeeld, waarom zijn slobkousen zoveel knopen telden, en of hij die van boven- of van onderaf vastmaken moest. 

De Vrede van Tilsit kwam voor Pruisen neer op een dictaat, zo mogelijk nog veel harder dan 112 jaar later de Vrede van Versailles zou zijn. Napoleons voorwaarden waren genadeloos: Pruisen moest alle land ten westen van de Elbe en grote delen van Polen opgeven, die het bij de Tweede en Derde Poolse Deling (1793-1795) had geannexeerd. Zijn grondgebied werd hierdoor meer dan gehalveerd. Het kreeg herstelbetalingen opgelegd, al het territorium tot de Weichsel bleef voorlopig door Franse troepen bezet, Pruisen mocht er voortaan slechts een zeer bescheiden leger op na houden, en als regeringszetel zou Königsberg fungeren – pas twee jaar later zou het koninklijk paar toestemming krijgen naar Berlijn terug te keren.

Frederik Wilhelm III moest tekenen bij het kruisje, maar zijn raadgevers besloten nog een laatste poging te doen om Napoleon gunstiger te stemmen. Daarvoor werd de om haar charme en eenvoud geliefde Louise, net dertig jaar oud, als geheim wapen ingezet. Anders dan tegen knullige koningen was de Corsicaan tegen beeldschone vrouwen immers niet altijd bestand. Dit mondde uit in een gesprek onder vier ogen, waarbij de koningin een beroep deed op de grootmoedigheid van de keizer. Met grote tegenzin zocht zij ‘het monster’ op, dat ze nog even tevoren had betiteld als ‘een hels wezen, dat zich uit de drek heeft omhooggewerkt’. Maar ze zette zich vol zelfopoffering over haar weerzin heen om haar land te redden.

Napoleon bleek in de omgang overigens reuze mee te vallen, en best galant. En omgekeerd viel zij ook bij hem best in de smaak. ‘Jouw koningin van Pruisen,’ zo liet hij de Russische tsaar weten, ‘is werkelijk allercharmantst. In plaats van haar een kroon te ontnemen zou men geneigd zijn die haar aan de voeten leggen.’ Haar smeekbede ‘als vrouw en moeder’ ten behoeve van haar volk had de keizer naar eigen zeggen al bijna tot concessies bewogen, als niet na een uur de ongeduldig in een zijvertrek wachtende koning de kamer was binnengestormd en daarmee alles had verprutst. Met haar beroep op Napoleon bereikte Louise zo uiteindelijk bij hem niets.

Wel bereikte ze iets anders – en daarmee lag de totale vernedering van Tilsit ten grondslag aan de daaropvolgende regeneratie van Pruisen, wat mede de populariteit van de ontmoetingsscène verklaart. Tot kort daarvoor had Louise zich amper met de politiek bemoeid. Maar de catastrofe van Jena en Auerstedt kon Louise aangrijpen om, samen met twee door haar gesteunde staatslieden, er in Pruisen eindelijk die urgente hervormingen door te krijgen die tot dan toe steeds op heftige tegenstand van de oerconservatieve adel waren gestuit.

Tot de belangrijkste behoorde de afschaffing van de lijfeigenschap en het begin van stedelijke zelfbestuur. In het leger werden – niet minder cruciaal – in navolging van het zegevierende Franse volksleger officiersrangen in het vervolg niet meer op basis van geboorte, maar van verdienste gevuld: een doorbraak van het moderne meritocratische beginsel, dat voor burgers de mogelijkheid van een militaire loopbaan opende. Ook de wankelmoedige koning, die door Louise na Tilsit slechts met moeite van abdicatie kon worden afgehouden, raakte nu eindelijk van de noodzaak hiervan overtuigd. Deze revolutie van boven maakte de wedergeboorte van Pruisen mogelijk, waardoor in 1813 het napoleontische juk kon worden afgeschud.

Louise heeft dat niet meer mogen meemaken. Na in zestien jaar tien kinderen op de wereld te hebben gezet – ze was als koningin meestentijds ofwel zwanger, ofwel aan het kraambed gekluisterd – was ze lichamelijk sterk verzwakt. I de zomer van 1810 was ze kort na de terugkeer naar Berlijn plots overleden. De medische oorzaak was een poliep in haar hart, maar in de volksmond heette het al snel dat de smart om het lot van haar land haar de das om had gedaan. De facto had Napoleon haar vermoord door op haar smeekbedes niet in te gaan. Ook bij dat bezoek was zij weer hoogzwanger geweest, half ziek bovendien, en zat ze met een ziek kind thuis. Louises gebroken hart, haar onschuldige ‘offerdood’ op jonge leeftijd, droeg sterk aan de mythevorming bij. Louise werd in Pruisen de Lady Di van de negentiende eeuw. Als ‘Pruisische Madonna’, met Wilhelm I als baby op haar arm, werd zij in 1897 in een beeld vereeuwigd dat veelvuldig zou worden gekopieerd.

Belangrijke bouwstenen voor de Louise-verering werden direct na haar dood gelegd door haar ontroostbare echtgenoot, die met zeven jeugdige kinderen was achtergebleven. Alle locaties waar Louise gedurende haar korte leven iets van belang had meegemaakt, kregen de status van een heilige plek en werden van een herdenkingsmonument voorzien. Haar sterfkamer werd als museum ingericht. Anders dan alle koninklijke overledenen vóór haar werd Louise niet begraven in de crypte van de Berlijnse Dom, maar in een apart mausoleum in het park van slot Charlottenburg. Deze kleine tempel ging al spoedig fungeren als een soort Louise-bedevaartcentrum voor de Pruisische bevolking. Behalve op momenten waarop de weduwnaar – die na haar dood nog wekenlang haar zakdoek bij zich droeg en in bed op haar kledingstukken sliep – dit oord voor zichzelf reserveerde.

Toen in maart 1815 generaal Blücher vanaf Montmartre op de verslagen Franse hoofdstad neerkeek, zou hij gezegd hebben: ‘Nu is Louise gewroken.’ Toen haar zoon Wilhelm I in 1870 tegen Napoleon III – die toevallig net op 19 juli, haar sterfdag, Pruisen de oorlog had verklaard – ten strijde trok, ging hij eerst bij haar graf langs. Na de succesvolle afloop van de Frans-Duitse Oorlog deed hij dat weer. Zijn ontmoeting met de gevangen Franse keizer na de Slag bij Sedan werd als vergelding in prenten naast die van zijn moeder met de eerste Napoleon gezet. In feite, zo wilde de nationale historiografie in het in 1871 gestichte Duitse Keizerrijk, was de Frans-Duitse erfvijandschap ooit daar, in Tilsit, begonnen met die ontmoeting tussen Napoleon en Louise.