Engelbertha Teljeur Wiggelaar was de overgrootmoeder van schrijfster Nelleke Noordervliet. Ze werd geboren in 1856 en kreeg een onecht kind van een heer van stand. Na haar huwelijk baarde zij nog eens tien kinderen. Strijdbaar en koppig bestuurde ze gezin en huishouden met strenge hand. ‘Ze had geen talent voor ondergeschiktheid’ en probeerde de standaard hoog te houden: altijd roomboter op het brood – dat tussen de middag, niet ’s avonds gegeten werd – en de kinderen fris gewassen.
Engelbertha was de personificatie van de belangrijkste kwesties uit het einde van de negentiende eeuw: de emancipatie van de arbeider en van de vrouw. Noordervliet maakt mooi duidelijk hoe klassenstrijd en vrouwenemancipatie elkaar in de weg konden lopen; voor de arbeidersvrouw was werken geen streven maar een last.
Aan de hand van het leven van haar overgrootmoeder en de generaties na haar beschrijft Noordervliet hoe er in de strijd om het bestaan langzaam ruimte kwam voor persoonlijke ontwikkeling en geluk. Kinderen? Ja, maar geen hok vol. Nelleke’s moeder mag echter niet doorleren en zet het keurslijf van stand en tijd om in de schijnzekerheid van de hypochondrie.
Nelleke is de eerste die de grens overschrijdt en gaat studeren in hetzelfde Leiden waar haar familie aan de burgerzijde stond van de diepe kloof met de Leidse student. Ze voelt het verschil met haar studiegenoten uit Wassenaar en Aerdenhout scherp; twee gescheiden werelden, in geen van beide thuis.
Komt daar de verontwaardiging vandaan die de essayistische gedeeltes van het boek doordringt? Noordervliet probeert leven, persoon en tijd van Engelbertha te reconstrueren, te ‘naderen’ zoals ze het zelf noemt, in een mengeling van biografie, roman en essay. Dat levert een prachtig portret op van vier generaties vrouwen, en curieuze maar amusante fictieve ontmoetingen van Engelbertha met Sigmund Freud en een hoogzwangere koningin Emma, bij wie ze solliciteert als min.
Het gaat echter vaak mis in de essayistische passages. Socialistische retoriek – ‘Het was de massa die meer en meer werd uitgebuit en die verpauperde’ -, merkwaardige vooronderstellingen – ‘de man is van nature polygaam, de vrouw zoekt een sterke en zorgzame en loyale partner’ – , een uitstapje naar kinderarbeid in de Derde Wereld; het ligt er te dik bovenop. Engelbertha’s leven vertelt genoeg over de klassenverschillen, armoede en vrouwenonderdrukking in de negentiende eeuw.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
