Hij is tot op de dag van vandaag een grootheid in Brazilië. Kinderen leren over hem op school. Hoe komt het dat een koloniaal bestuurder zo’n reputatie heeft verworven in een voormalig wingewest? De Duitse graaf Johan Maurits, als gouverneur in dienst van de Republiek, voerde een politiek van verdraagzaamheid. Maar blijvender nog is het beeld van Brazilië in de vroegmoderne tijd dat de wetenschappers en kunstenaars in zijn gevolg hebben vastgelegd.
Vanuit het slot kun je kilometers ver over de oceaan uitkijken. Het fonkelnieuwe paleis getuigt van een onwaarschijnlijke luxe. Eén zaal is volledig ingericht met ivoor: de tafel, de stoelen, de kandelaars. Een toren herbergt de eerste sterrenwacht van het continent. Het slot wordt omringd door een park met wijngaarden, prieeltjes en fonteinen. De hoge bomen vloeken met de nieuwbouw eromheen. Ze zijn overgepoot – een kunststukje dat in deze contreien niet eerder met volgroeide bomen is vertoond.
Aan de voet van het slot ligt een keurig aangeharkt stadje te stralen in de tropische zon. Rechte straten en loodrechte kruisingen; alles komt zo van de tekentafel. Er is een ziekenhuis, een weeshuis en een dierentuin, de eerste aan deze zijde van de oceaan. Mauritsstad is een stukje modern Europa in Amerika.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Kunstenaars uit Johan Maurits’ gevolg leggen de zeventiende eeuw van Brazilië vast. Schilderij door Frans Jansz. Post uit 1562. Afbeelding AN/AKG/Mittelrheinisches Landesmuseum
Om deze parel te verbinden met de oude stad wordt een brug gebouwd over de rivier. Het is een uitdaging; wanneer de bouwmeester laat weten de stenen brug wegens de sterke stroming niet te kunnen voltooien, ontwerpt de gouverneur, een verwoed amateurarchitect, zelf een houten middendeel. Bij de oplevering blijkt de bevolking sceptisch – houdt die brug het wel? De gouverneur, die hier volgens de overlevering al op had gerekend, trekt ze met magisch vertoon over de streep.
Waarschijnlijk is Johan Maurits wegens geldgebrek begonnen aan het Braziliaanse avontuur
Er staat een koe op een podium aan de overkant van het water. ‘Zo waarlijk als deze koe vliegen kan, zo waarlijk zal deze brug onder uw gewicht niet bezwijken,’ verkondigt de gouverneur, waarna het beest het luchtruim kiest. Althans, zo lijkt het – in werkelijkheid gaat het om een koeienhuid gevuld met stro aan twee vliegers. De echte koe staat ’s avonds op het menu van al diegenen die de oversteek hebben gewaagd.
Een grootheid in Brazilië
Mauricio de Nassau is de naam van de gouverneur in kwestie. Hij is tot op de dag van vandaag een grootheid in Brazilië. Kinderen leren over hem op school. Hij is voor de stad Recife zo’n beetje wat Erasmus is voor Rotterdam: een historische held die zijn naam aan alles leent. Er is een school naar hem genoemd, een brug, een universiteit. Zijn buste prijkt voor het gouverneurshuis. En afgelopen jaar is voor de vierde keer de Mauricio de Nassau-marathon gelopen.
‘Geen eerbetoon kan recht doen aan de legende van deze man,’ aldus de Braziliaanse historicus Leonardo Silva Dantas. ‘Hij vertegenwoordigt al het goede van Nederland,’ volgens de Braziliaanse letterkundige Gilberto Freyre. ‘De zevenjarige regeringsperiode van Maurits van Nassau (1637-1644) blijft tot op heden in de Braziliaanse herinnering voortleven als een Gouden Tijd,’ schrijft de Braziliaanse ambassade in Den Haag op haar website.
Wie was deze man die in Brazilië meer naam heeft dan in het land dat hem daarheen heeft gestuurd? En hoe komt het dat een koloniaal bestuurder zich zo’n dijk van een reputatie heeft weten te verwerven in een voormalig wingewest?
Graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen, zoals wij hem hier beter kennen, wordt in 1604 geboren op slot Dillenburg – en is dus van Duits bloed, net als zijn beroemde oudoom Willem van Oranje, die 71 jaar eerder op dezelfde plek ter wereld kwam. In het rijtje van 25 kinderen dat zijn vader Jan VII bij twee vrouwen produceert zit Johan Maurits precies in het midden; hij is de oudste zoon van zijn vaders tweede vrouw.
Maar zoveel kinderen kunnen zijn ouders feitelijk niet onderhouden; dat kan het erfdeel van Jan VII niet aan. Konden de oudste zonen nog wel naar de universiteit en op grand tour, zoals dat hoorde in hoogadellijke kringen, Johan Maurits moet het noodgedwongen zonder stellen. Op zijn zestiende meldt hij zich voor een militaire carrière, het eeuwige alternatief voor hooggeboren zonen.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
In Mauritsstad laat Johan Maurits slaven verhandelen voor de suikerproductie. Aquarel door Zacharias Wagner uit 1634. Afbeelding ANP/ AKG/Kupferstichkabinett, Dresden
Hij trekt naar de Republiek en treedt in dienst bij het Staatse leger, waar hij cavalerieofficier wordt in het leger van zijn achterneef Frederik Hendrik, broer van stadhouder Maurits van Nassau. De timing is perfect; het Twaalfjarig Bestand met Spanje loopt net op zijn einde.
Buurman van Constantijn Huygens
De jonge graaf neemt deel aan tal van veldtochten en belegeringen, en weet zich door moed en kundigheid te onderscheiden. Hij maakt snel carrière en klimt op tot de rang van kapitein. In de wintermaanden – wanneer de strijd stilligt – is hij in Den Haag te vinden, waar hij volop deelneemt aan het hofleven.
In 1632 koopt hij een perceel grond van de stadhouder, pal naast het Binnenhof, om er een paleis te bouwen dat recht doet aan zijn stand. Zijn buurman is Constantijn Huygens, de secretaris van de stadhouder. Samen trekken ze de vermaarde architect Jacob van Campen aan om er iets fraais neer te zetten, al kunnen ze het niet laten zich er ook zelf tegenaan te bemoeien.
Maar waar de bouw bij Huygens gestaag vordert, gaat het bij Johan Maurits met horten en stoten. Hij heeft zich op de zaak verkeken en zijn draagkracht overschat.
Waarschijnlijk is het geldgebrek geweest dat Johan Maurits ertoe heeft gebracht in te stemmen met een Braziliaans avontuur. Doorgaans was de Nederlandse adel voor zoiets niet te porren, en in de regel werd ze daar ook niet voor gevraagd. De risico’s van een verblijf in de tropen waren groot, terwijl er voor de adel weinig eer viel te behalen; roem en glorie werden verdiend op de Europese slagvelden.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
In Brazilië voert Johan Maurits een grootse staat. Schilderij door Pieter Nason uit 1666. Afbeelding Muzeum Narodowe w Warszawie, Warschau
Suiker
Maar met Johan Maurits loopt het anders. De Heeren XIX, de bewindhebbers van de West-Indische Compagnie, hebben hem al een tijdje op het oog. Vooral de belegering van Schenkenschans in 1636 onder zijn commando heeft indruk gemaakt en zijn reputatie tot buiten de landsgrenzen gevestigd. De Heeren XIX zijn op zoek naar een gouverneur voor de nieuwe Nederlandse kolonie in Brazilië die onder hun bewind staat. En dan liefst iemand met een zeker aanzien, die zich wat afkomst betreft kan meten met zijn Portugese rivaal aan de overzijde van de oceaan.
De Republiek is een nieuwe speler in Brazilië. In 1630 heeft de WIC delen van de Braziliaanse kuststrook veroverd op de Portugezen. Het is ze vooral te doen om de suiker. De Nederlanders vestigen hun hoofdkwartier in Recife. De kolonie Nieuw-Holland is een feit. De Portugezen trekken zich terug in het binnenland en zetten de strijd van daaruit voort. Bij hun vertrek uit de verloren gebieden steken ze de suikermolens in brand.
Ook de Joden mogen openlijk hun geloof belijden, en bouwen in Recife de eerste synagoge van Amerika
In 1636 wordt Johan Maurits benoemd tot gouverneur-generaal en admiraal-generaal van deze jonge Hollandse kolonie, waar de chaos vooralsnog regeert. Hij ontvangt 1500 gulden per maand plus emolumenten, en mag bovendien 2 procent van de buitgelden op zijn rekening bijschrijven – een bedrag dat kan oplopen tot meer dan 50.000 gulden per jaar. Daar kan hij zijn Haagse paleisje van betalen.
In oktober van dat jaar gaat hij scheep, met in zijn gevolg een stoet van kunstenaars en wetenschappers. Zij moeten het nieuwe land in kaart brengen, letterlijk en figuurlijk. In de cultus rond Mauricio wordt de uitrusting van deze kennisexpeditie meestal volledig op het conto van de nieuwe gouverneur geschreven, maar dat is geen heel waarschijnlijk verhaal. Daarvoor was de voorbereidingstijd van de graaf toch wat kort. Het lijkt er eerder op dat het initiatief voor dit culturele detachement van zijn broodheren is uitgegaan, de Heeren XIX, wat overigens niet wil zeggen dat Johan Maurits het niet van harte heeft ondersteund.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Johan Maurits liet bij Recife ook een verblijf voor zichzelf neerzetten. Prent door Jan van Brosterhuyzen uit 1645-1647. Afbeelding Rijksmuseum Amsterdam
Eenmaal in Brazilië legt Johan Maurits een Napoleontische werklust aan den dag. Hij stelt om te beginnen de Nederlandse bezittingen veilig met overwinningen op de Portugezen, en weet de kolonie aanzienlijk te vergroten. Daarnaast stelt hij binnenslands orde op zaken en pakt misdaad, corruptie en prostitutie aan. Hij tuigt een rechterlijke organisatie op. Hij voert het Amsterdamse stelsel van maten en gewichten in. Hij laat Recife, de regeringszetel, omwallen en deels herbouwen. Hij bouwt er een nieuwe stad aan vast, waar hij zich als een vorst vertoont: Mauritsstad.
Nederlandse slavenhandel
Johan Maurits brengt de suikerproductie weer op gang door de verlaten plantages te veilen, en stelt de achtergebleven Portugezen leningen ter beschikking om ze te kopen. Want de Nederlanders wagen zich er niet aan; ze hebben er geen verstand van en geen zin in. Omdat er bovendien nauwelijks Nederlandse kolonisten naar Brazilië trekken, is Johan Maurits voor werkkracht aangewezen op slaven. De gouverneur rust een vloot uit om het fort Elmina aan de Afrikaanse westkust te veroveren, en brengt zo de Nederlandse slavenhandel op gang.
Dat laatste zal hem zijn postume roem niet hebben opgeleverd. Waar zijn reputatie vooral op stoelt is de door hem gevoerde politiek van verdraagzaamheid. Niet dat hij veel keus heeft; hij is er door omstandigheden toe gedwongen. Johan Maurits mist de middelen om de Portugezen de genadeslag toe te brengen. En omdat een groot deel van de bevolking van Nieuw-Holland nog steeds uit Portugezen bestaat, hangt hem voortdurend de dreiging van een opstand boven het hoofd.
Dan is het maar beter om hen te vriend te houden. Hij stelt de Portugezen gelijk voor de wet. Hij voert in de steden magistraturen in, naar Nederlands model, waarin ook Portugezen zitting kunnen nemen. In 1640 belegt hij een vergadering van afgevaardigden, van Nederlandse en Portugese komaf, die in de Amerikaanse geschiedenis doorgaat voor het eerste parlement op het continent.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Mauritsstad lag in een van de drie kustgebieden in Hollandse handen.
Johan Maurits trotseert de calvinisten, voert gewetensvrijheid in en legt de katholieken bij hun geloofsbeleving geen strobreed in de weg. Ook de Joden mogen openlijk hun religie belijden en bouwen in Recife de eerste synagoge van Amerika.
Een verlichter voor de Verlichting – zo ziet zijn postume aanhang de succesgouverneur. Maar het meest blijvende resultaat van zijn bewind is uiteindelijk toch iets anders. Dat is het beeld van Brazilië dat onder zijn leiding gestalte heeft gekregen. Het is de verdienste van de wetenschappers en kunstenaars in zijn gevolg.
De arts Willem Piso verricht baanbrekend onderzoek naar tropische ziekten. De Duitse wetenschapper Georg Markgraf maakt studie van het weer en van de flora en fauna, brengt Brazilië in kaart en sticht het eerste sterrenkundig observatorium van Zuid-Amerika. De schilders Frans Post en Albert Eckhout leggen het Brazilië van de zeventiende eeuw vast: het landschap, de inwoners, de planten en de dieren.
Hun werk is de belangrijkste getuigenis in beeldende vorm van Brazilië in de vroegmoderne tijd. Daarom kan wie zich bezighoudt met de wordingsgeschiedenis van Brazilië eenvoudigweg niet om Johan Maurits heen.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Het is de Nederlanders in Brazilië vooral te doen om de suiker. Detail van een schilderij door Frans Jansz. Post. Afbeelding Art Archive/Louvre, Parijs
Wie dat wel kunnen, zijn de Heeren XIX. In 1643 roepen ze hun gouverneur terug. Dat hangt in de eerste plaats samen met de vrede tussen Portugal en de Republiek die in 1641 is getekend, en de daaruit voortvloeiende troepenvermindering in Brazilië. Maar daarnaast hebben ze hun ernstige twijfels bij het beleid van Johan Maurits. Is het werkelijk nodig, die megalomane bouwprojecten en die democratische experimenteerzucht? Wat ze willen is winst, en doorslaand militair succes. Van zijn kant heeft ook Johan Maurits zijn bedenkingen. Hij klaagt al jaren steen en been over de irreële verwachtingen van zijn opdrachtgevers en het gebrek aan materieel.
Santo Antonio
Wanneer de grote verzoener op 11 mei 1644 na zeven jaar afscheid neemt van Brazilië, staat het overal zwart van de mensen. Opnieuw blijkt de mateloze populariteit van Santo Antonio, zoals Johan Maurits door de plaatselijke bevolking wel wordt genoemd, naar de meest geliefde heilige van de Portugese wereld.
In de jaren die volgen spat de wereld die hij heeft opgebouwd uiteen. Zijn opvolgers slagen er niet in de vrede tussen de verschillende bevolkingsgroepen te bewaren. Zijn dierbare schepping Mauritsstad houdt nog geen tien jaar stand. Wanneer de strijd met de Portugezen opnieuw oplaait, wordt de stad in het kader van de verdediging van Recife onttakeld. In 1654 gaat de Nederlandse kolonie in Brazilië definitief verloren.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Kunstaars rond Johan Maurtis bepalen het beeld van Brazilië. Aquarel door Zacharias Wagner uit 1634. Afbeelding ANP/AKG/Kupferstichkabinett, Dresden
Maar dat is Johan Maurits’ zaak niet meer. Terug in Den Haag doet hij zijn nieuwe bijnaam, ‘de Braziliaan’, eer aan. Zijn stadspaleis – het suikerpaleis, zoals het in de volksmond heet, naar de herkomst van het geld waarmee het gebouwd is – is inmiddels gereedgekomen; hij richt het in met een Braziliaans rariteitenkabinet van onder meer opgezette dieren en tropische planten. Aan de muur hangen de schilderijen van Post en Eckhout.
Johan Maurits trakteert op een Braziliaanse borrel, die zijn Haagse gasten met geen mogelijkheid weg krijgen
Bij een feest ter gelegenheid van zijn terugkeer schept hij er genoegen in zijn gasten te trakteren op een gepeperde Braziliaanse borrel, die ze met geen mogelijkheid weg kunnen krijgen. Het hoogtepunt van de avond is een optreden van zes indianen die met hem zijn meegereisd en die spiernaakt een wervelende krijgsdans ten beste geven, tot grote consternatie van de aanwezigen.
Er volgt nog een schitterende carrière voor Johan Maurits. Hij blijft tot 1675 actief in het Staatse leger en groeit uit tot opperbevelhebber. Daarnaast dient nog hij een tweede heer, de keurvorst van Brandenburg, wiens stadhouder hij wordt in onder meer het hertogdom Kleef. In 1652 wordt hij in het Duitse vorstendom verheven en mag hij zich voortaan prins noemen.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Het zware werk van Afrikaanse slaven levert Johan Maurits geld op. Schilderij door Albert Eckhout uit 1641. Afbeelding ANP/ AKG/Nationalmuseet, Kopenhagen
Ook in Kleef geeft hij weer blijk van zijn grote diplomatieke gaven en slaagt hij erin schier onoverkomelijke tegenstellingen te overbruggen. Maar hij maakt toch vooral furore met zijn grootste liefhebberij: bouwen, graven en planten, zoals hij het zelf noemt. De stadhouder verandert het aanzien van de hoofdstad van het hertogdom met de aanleg van statige alleeën en kanalen.
Johan Maurits laat de stadhouderlijke residentie Zwanenburcht opknappen en verfraaien, en brengt de Duitsers in contact met de Hollandse classicistische bouwkunst. Hij is de drijvende kracht achter de totstandkoming van een serie parken, lusthoven en een nieuwe dierentuin. Zijn voorbeeld vindt navolging, onder meer in Berlijn, waar hij een rol van betekenis speelt bij de aanleg van Unter den Linden en de dierentuin.
Tekst loopt verder onder de afbeelding.
Het Mauritshuis en het ‘Ministerstorentje’ gezien over de Hofvijver, anoniem, 1850. Afbeelding Haagse Beeldbank
In 1676, 72 jaar oud, trekt Johan Maurits zich terug uit het actieve leven. Hij sterft in 1679 in Bergendal, nabij Kleef, waar hij in een eenvoudig landhuis te midden van de natuur zijn laatste jaren doorbrengt. Johan Maurits is nooit getrouwd en laat geen wettige kinderen na.
In Brazilië leeft hij voort als de beste koloniale bestuurder die het land heeft gehad. In Duitsland heeft hij blijvende roem vergaard met zijn landschappelijke werken. En in Nederland? Hier hebben we het Mauritshuis – want dát was zijn Haagse stadspaleis. Al zullen de meeste mensen bij de naam daarvan onwillekeurig toch denken aan zijn beroemde achterneef, prins Maurits van Nassau. Wat via een omweg ergens nog klopt ook – Johan Maurits is naar hem vernoemd.
Meer lezen
Wie meer wil weten over Johan Maurits van Nassau, kan beter in Duitsland terecht. Daar verscheen in 2008 Sein Feld war die Welt. Johann Moritz von Nassau-Siegen (1604-1679) onder redactie van Gerhard Brunn en Cornelius Neutsch. Het is een bundel met bijdragen aan een congres in Siegen uit 2004 bij de 400ste geboortedag van Johan Maurits, waarin zijn carrière breed wordt belicht. Ook het boekje van Holger Kürbis, Johann Moritz von Nassau-Siegen uit 2005 is inzichtelijker dan wat er in de Nederland op de markt is.
In 1998 verscheen Maurits de Braziliaan van H.S. van Straaten. In zeventig pagina’s zet de auteur het levensverhaal van Johan Maurits uiteen. Het boek van de Groningse hoogleraar P.J. Bouman uit 1947, Johan Maurits van Nassau. De Braziliaan doet nu enigszins gedateerd aan. Zo wordt het harde optreden van de Indische gouverneur Jan Pietersz. Coen hierin aan Johan Maurits ten voorbeeld gesteld: ‘Wanneer onze Republiek een tweede Coen had voortgebracht, zou de uitslag van den strijd in Zuid-Amerika vermoedelijk anders zijn geweest.’
En dan zijn er nog onder meer verschillende catalogi bij tentoonstellingen rondom Johan Maurits, zoals Zo wijd de wereld strekt onder redactie van E. van den Bogaard en D.J. Duparc, dat in 1979 onder auspiciën van het Mauritshuis verscheen.
