Vormden schrijvers in de Koude Oorlog een bedreiging voor de Nederlandse veiligheid? Uit recent geopenbaarde archieven blijkt dat Jan Wolkers en Simon Vestdijk door de BVD in de gaten werden gehouden. Volgens onderzoeker Ben de Jong is het niet vreemd dat er zoveel namen opduiken in de dossiers van de geheime dienst.
In het dossier van Jan Wolkers staat informatie over zijn contacten met de CPN, en ook Simon Vestdijk werd in de gaten gehouden vanwege vermeende communistische sympathieën. Omdat de geheime dienst haar werkwijze en informanten beschermt, vermelden de dossiers niet welke middelen de BVD gebruikte om informatie over de schrijvers te verzamelen. ‘Hoogstwaarschijnlijk zijn mannen als Wolkers en Vestdijk niet afgeluisterd, maar zijn ze op een andere manier in beeld gekomen’, zegt Ben de Jong, onderzoeker op het gebied van inlichtingendiensten.
‘Vaak wordt bij nieuws over de BVD de term “volgen” gebruikt’, gaat hij verder. ‘Dat suggereert dat mensen zijn afgeluisterd of dat er informanten zijn gebruikt. Maar bij veel personen waar de BVD een dossier over had, was er geen sprake van het inzetten van dat soort “bijzondere bevoegdheden,” zoals de officiële wettelijke term luidt. Er is een heel duidelijk onderscheid tussen het inzetten van bijzondere bevoegdheden en informatie die uit open bronnen zijn verzameld.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Bijvangst
‘Dat de dienst over een groot aantal personen dossiers bijhield kwam niet zozeer voort uit argwaan, maar uit een bureaucratisch proces’, vertelt De Jong. ‘Als je veel contacten had in communistische of Russische kringen, al waren die onschuldig, kon je als een soort bijvangst in een dossier belanden. Dat kon bijvoorbeeld gebeuren als je regelmatig belde met een communist van wie de telefoon werd afgeluisterd.’
Volgens onderzoeksjournalist Stella Braam verschuilt de geheime dienst zich graag achter die ‘bijvangst’. Braam kwam in 2022 in de publiciteit na het opvragen van haar BVD- en AIVD-dossier. Daaruit bleek dat de diensten haar sinds 1986 in de gaten houden. ‘Er werd destijds een persoonsonderzoek naar mij gestart vanwege mijn vakbondslidmaatschap, vanwege een artikel dat ik over de Centrumpartij schreef en vanwege mijn achternaam. De dienst wilde weten of ik familie was van Conny Braam, die actief was in de strijd tegen apartheid.’ Enkele jaren later gingen ze op zoek naar mogelijke criminele antecedenten van Stella Braam.
“Ik kon uit mijn dossier afleiden dat ze via een huisgenoot informatie over me hebben verzameld”
Toen ze in 1997 een boek schreef over de extreemrechtse Turkse organisatie Grijze Wolven, begon de dienst veel informatie te verzamelen over haar onderzoek. ‘Natuurlijk was het mogelijk dat mijn pad dat van de AIVD kruiste doordat de dienst ook onderzoek deed naar de Grijze Wolven, maar in mijn geval was er geen sprake van “bijvangst”’, vertelt ze. ‘De dienst heeft me actief geobserveerd: ze woonden een van mijn lezingen bij en spraken met bronnen. De meeste informatie in mijn driehonderd pagina tellende dossier is weggelakt, maar ik kon er wel uit afleiden dat ze via een huisgenoot informatie over me hebben verzameld. Bovendien zit er een stuk in mijn dossier waaruit blijkt dat ze erachter wilden komen welk nieuw boek ik aan het schrijven was.’
‘Vermoeide indruk’
Voor een van zijn boeken hield Ben de Jong uitgebreide interviews met oud-BVD’er Ad de Jonge, die hem vertelde dat de dienst tijdens de Koude Oorlog voorzichtig was om bijzondere bevoegdheden te gebruiken bij advocaten en journalisten. ‘Alleen in zeer uitzonderlijke gevallen mochten die bijvoorbeeld met microfoons in hun woning worden afgeluisterd. Dat gold ook voor zittende politici, met uitzondering van leden van de CPN.’
Toch komen er in de vrijgegeven BVD-archieven ook politici van andere partijen voor. NRC ontdekte dat staatsman Joseph Luns uitvoerig in de gaten werd gehouden door de dienst. In het dossier van de KVP-minister zijn allerlei geruchten en beweringen van informanten genoteerd, zelfs over zijn seksuele escapades. ‘Luns stond op het punt om Secretaris-Generaal van de NAVO te worden, en de dienst was bang dat hij chantabel kon zijn’, zegt De Jong. ‘Maar uit het verhaal van Luns blijkt volgens mij niet dat er bijzondere bevoegdheden zijn ingezet. Dat lijkt me zeer onwaarschijnlijk.’
NRC beschrijft hoe gedetailleerd de informatie in het dossier van Luns is. Over een mogelijke vriendin van de oud-minister tekent de BVD op dat ze een ‘beschaafd type’ is ‘met goed gevulde boezem’. De gedetailleerdheid van de beschrijvingen viel Braam ook op in haar eigen BVD-dossier. ‘Ik maakte volgens de dienst bijvoorbeeld een “vermoeide indruk” tijdens mijn lezing. Sommige informatie in het dossier was ontzettend persoonlijk, daar schrik je van.’
Russische contacten
Moeten Nederlanders met Russische contacten er door de oorlog in Oekraïne opnieuw rekening mee houden dat ze door de AIVD in de gaten worden gehouden? ‘Je kunt er gif op innemen dat de diensten daar nu heel scherp op zijn’, zegt De Jong. ‘Onlangs kwam het bericht naar buiten dat Thierry Baudet door het hoofd van de AIVD zou zijn gewaarschuwd voor Russische beïnvloedingspogingen via een dame in zijn kring die veelvuldige contacten had met de Russische ambassade. Het Kremlin ziet graag dat Nederlandse politici pro-Russische ideeën aanzwengelen in Den Haag en in de media. Voor de AIVD is het erg lastig om iets tegen die heimelijke beïnvloeding te doen. Het staat Nederlanders immers vrij te vinden dat Poetins oorlog tegen Oekraïne volstrekt gerechtvaardigd is.’
“Het is voor de AIVD lastig om iets tegen heimelijke beïnvloeding te doen”
Braam benadrukt dat ze de AIVD een belangrijk orgaan vindt, maar denkt dat de dienst zich niet bewust is van de gevolgen voor mensen die lang worden gevolgd. Zelf heeft ze haar werkzaamheden als onderzoeksjournalist neergelegd omdat ze haar bronbescherming ‘niet meer voor honderd procent kan garanderen’.
‘Na mijn oproep in de media hebben veel andere mensen ook hun BVD- en AIVD-dossier opgevraagd’, vertelt ze. ‘Ik krijg nu ook regelmatig verzoeken van journalisten en betrokken burgers die hulp zoeken bij hun aanvraag.’ Via een klachtenprocedure hoopt ze dat haar dossier vernietigd kan worden en van de AIVD te horen dat de dienst op dit moment geen belangstelling voor haar heeft, zodat ze haar werk als onderzoeksjournalist kan voortzetten. ‘Maar als je eenmaal in de AIVD-machine zit, is het heel lastig om daar weer uit te komen.’
