Engeland had buiten de Eerste Wereldoorlog moeten blijven. Duitsland had dan weliswaar veel meer macht gekregen in Centraal-Europa, maar de oorlog had korter geduurd en de Tweede Wereldoorlog was er zelfs nooit gekomen. Dat is een van de controversiële stellingen in The Pity of War (1998) van de Britse historicus Niall Ferguson, waarvan recent een Nederlandse vertaling verscheen: De erbarmelijke oorlog.
Niall Ferguson is een vooraanstaand economisch historicus – hij is hoogleraar in Harvard en Oxford. Hij schreef onder meer een geschiedenis van de bankiersfamilie Rothschild en momenteel werkt hij aan een boek over de bankier Siegmund Warburg. In De erbarmelijke oorlog benadert Ferguson de Grote Oorlog grotendeels vanuit een economische invalshoek.
De Duitse agressie verklaart hij voornamelijk uit fiscale problemen. ‘Duitsland voelde zich onzeker omdat het militair achterliep,’ zegt Ferguson. Er was weliswaar geld in Duitsland, maar om politieke redenen werd het niet geïnd voor defensie. Materieel had het Duitse leger veel minder in huis dan zijn vijanden en daarom koos het voor een preventieve aanval. Duitsland en zijn bondgenoten hielden de oorlog lang vol omdat hun legers financieel heel efficiënt werkten, rekent Ferguson voor. De asmogendheden waren voor iedere gedode vijand maar 11.345 dollar kwijt; de Entente 36.485 dollar.
Duitsland was niet uit op de wereldheerschappij: het wilde slechts een inhaalslag maken in de wapenwedloop. De schuld van de oorlog lag volgens Ferguson dan ook niet alleen bij Duitsland: Engeland had kunnen besluiten buiten de oorlog te blijven. Dan was het nooit zo’n grote slachting geworden, aldus Ferguson. ‘Ik heb vanuit Duitsland veel kritiek gehad. Daar zaten historici die hun leven lang hadden beweerd dat alleen Duitsland schuldig was aan de Eerste en Tweede Wereldoorlog, en ik sprak dat tegen.’
Wat was er gebeurd als Engeland buiten de oorlog was gebleven? Dan was Duitsland niet zo vernederd in de Vrede van Versailles, redeneert Ferguson. ‘Hitler was nooit zo groot geworden en we hadden geen Tweede Wereldoorlog gehad.’ Ook was het Britse imperium overeind gebleven. De Grote Oorlog was het begin van de neergang van dat machtige rijk.
Voor veel historici is het een doodzonde om counterfactual of if-history te bedrijven. Een goede onderzoeker houdt zich aan de feiten, vinden zij. Ferguson verzorgde een boek over de kwestie: Virtual History. Alternatives and Counterfactuals, en hij is een overtuigd aanhanger. ‘Een counterfactual-claim is impliciet in elke causale verklaring. Als de oorzaken anders hadden gelegen, was de geschiedenis immers anders verlopen. Historici moeten die impliciete claims expliciet maken. Alleen dan doen ze recht aan de onzekerheid van het verleden. Op ieder moment zijn er meerdere toekomsten mogelijk.’
Ook het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog lag niet van tevoren vast, stelt hij. De oorlog had voorkomen kunnen worden. ‘Historici moeten recht doen aan die openheid van het verleden door te laten zien hoe de geschiedenis nog meer had kunnen verlopen en vooral welke mogelijkheden volgens tijdgenoten openstonden.’
Economisch historici staan meer dan anderen open voor een counterfactual-benadering, zegt Ferguson: ‘Misschien komt het doordat wij met redelijk meetbaar en modelleerbaar materiaal werken. Het heeft ook een plaats in onze traditie. Denk aan Robert Fogels Railroads and American Economic Growth.’ In dat boek uit 1964 rekende Fogel voor hoe de Amerikaanse economie zich in de late negentiende eeuw zou hebben ontwikkeld als er geen spoorwegen waren geweest.’
Het is ruim tien jaar geleden dat de Engelstalige versie van De erbarmelijke oorlog uitkwam, maar Fergusons mening is sindsdien niet veranderd. Eén ding zou hij wel aanpassen als hij het boek opnieuw zou schrijven: ‘Ik zou meer aandacht besteden aan Frankrijk en aan de vraag waarom dat land niet instortte, zoals in de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 en de Tweede Wereldoorlog. Ik denk dat het te maken had met de grotere legitimiteit van de Franse regering in 1914. Soldaten waren veel meer bereid voor het land te vechten dan in die andere oorlogen. Daar zou ik me zeker in verdiepen, want het is het grote mysterie van de Eerste Wereldoorlog: hoe hield Frankrijk het zo lang vol?’
Niall Ferguson, De erbarmelijke oorlog, 608 p. Contact, € 49,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
