In elk nummer vraagt Alies Pegtel een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het formuleerde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand archeoloog Saskia Stevens. ‘Ook in Pompeï moest je binnen de bebouwde kom je snelheid minderen.’
Hebt u weleens een historische sensatie ervaren, zoals die door Johan Huizinga werd omschreven?
‘Absoluut, een geweldige historische sensatie beleefde ik de eerste keer dat ik Pompeï bezocht. Ik had er veel over gelezen, had er colleges over gevolgd, en ineens was ik er zelf. Dan vallen de puzzelstukjes in elkaar. Daar in Pompeï is ook mijn fascinatie ontstaan voor grenzen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Hoe is dat zo gekomen?
‘Als je Pompeï binnenkomt, zie je aan de linkerkant huizen die over de stadsmuur heen zijn gebouwd. Ik was benieuwd waarom dat was, en van daaruit heeft mijn onderzoek zich uitgebreid naar stedelijke ontwikkeling, naar de impact van stadsgrenzen. Ik heb allerlei soorten grenzen die een Romeinse stad omringen onderzocht. Er bestond namelijk niet alleen een stadsmuur, maar bijvoorbeeld ook een belastinggrens en een rituele grens. En zo stuitte ik in Rome op een aantal stenen met inscripties die net buiten de stadspoort stonden: “Het is verboden om hier afval en lijken te dumpen.” Soms was er in rode inkt nog een waarschuwing aan toegevoegd: “Als je het wel doet, zul je worden achtervolgd door het boze oog of krijg je een boete.” Dat gaf wel aan dat er een afvalprobleem was, want de Romeinse wetgeving was reactionair.’
Dumpten Romeinen lijken buiten de stad?
‘Over het algemeen begroeven of cremeerden de Romeinen hun doden, maar niet iedereen kon dat betalen. Mensen zonder geld lieten lijken op straat liggen. En dan kwam de “stadsdienst”, die de lichamen ophaalde en ze begroef in een massagraf.’
Waarin schuilt voor u de historische sensatie?
‘Het mooie vind dat ik dat de Romeinen vergelijkbare grenzen instelden als wij en dat ze die ook duidelijk markeerden. Zoals wij geen vuilniszakken zomaar mogen achterlaten in de natuur, zo mochten zij van hun wetgevers geen kadavers achterlaten buiten de stadsmuur. De stenen met inscripties staan nu in een museum, maar het leuke vind ik dat het meer zijn dan alleen maar stenen. Als je ze bestudeert in de context van de geschiedenis van Rome, valt het allemaal op z’n plek. Een ander voorbeeld van de impact van een Romeinse stadsgrens: als je te paard bij de stadspoort aankwam, moest je afstijgen en te voet verdergaan. Je mocht niet op een paard door de stad rijden. De straten waren niet erg breed, dus dat zou te gevaarlijk zijn voor andere weggebruikers. Heel praktisch. En herkenbaar, want binnen de bebouwde kom moet je tegenwoordig ook je snelheid minderen.’
U hebt uw onderzoek inmiddels verlegd van stadsgrenzen naar de grenzen van het Romeinse Rijk.
‘Ja, want daar weten we nog lang niet alles van. Wat gebeurde er als je de rijksgrens overging? Was die grens wel zichtbaar voor alle inwoners van het rijk, en hoe werkte die grens eigenlijk? Ik ben projectleider van een team van twintig mensen die vanuit verschillende disciplines de noordelijke grens van het rijk, de Neder-Germaanse limes onderzoekt. Niet alleen hoe die grens in de Oudheid werkte, maar ook hoe de limes ons grensdenken heeft beïnvloed en tot op de dag van vandaag doorwerkt. We concentreren ons op de grens die dwars door Nederland langs de Oude en Kromme Rijn van Katwijk via Keulen naar Remagen liep. Heel spannend, in 2026 ronden we het onderzoek af.’
Alies Pegtel is historicus en journalist.
Saskia Stevens (1976) studeerde klassieke archeologie en is universitair docent bij de afdeling Geschiedenis van de Oudheid en antieke cultuur aan de Universiteit Utrecht. Haar onderzoek richt zich op de dynamiek en betekenis van grenzen en grenslandschappen in het Romeinse Rijk. Momenteel geeft ze leiding aan het interdisciplinair onderzoeksproject over de Romeinse rijksgrens (limes) in Nederland Constructing the limes. Van haar verscheen City Boundaries and Urban Development in Roman Italy (2017).
