Als mensen niet zo’n slecht geheugen hadden, hoefden ze niet aan geschiedvorsing te doen. Geschiedenis, zou je kunnen zeggen, is het tegendeel van herinnering. Het vormt in ieder geval een belangrijke aanvulling op de spontane herinnering. Mensen onthouden een aantal verhalen die hun ouders hun als kind verteld hebben en ook nog een aantal dingen die ze van hun grootouders opgestoken hebben en soms, met een beetje geluk, zitten daar ook enkele verhalen over de grootouders van die ouders en grootouders bij, zodat ze vagelijk misschien nog net iets over hun betovergrootouders gehoord hebben, maar dan houdt het ook wel op.
Wie meer wil weten, moet naar het archief. En wie al meer weet, heeft dat meestal uit een boek. Ik bedoel maar, kroonprins Willem-Alexander hoeft geen doop-, trouw- en begrafenisboeken te raadplegen om iets over zijn voorgeslacht te weten te komen. Geschiedenis komt uit de boeken, van buiten. Herinnering komt voort uit het leven; ze behoort tot de innerlijke beleving.
Zo zou ik het tenminste zeggen. Maar het is vandaag de dag modieus om in plaats van ‘geschiedenis’ het woord ‘herinnering’ te gebruiken. Zo heeft menigeen de mond vol over zogenoemde lieux de mémoire, herinneringsplaatsen dus, zou je denken, maar de plaatsen zijn eerder topoi, figuurlijke plaatsen dus, en de herinneringen zijn eerder allerlei historische associaties die erbij opgedist kunnen worden.
Hermann von der Dunk, de Utrechtse emeritus hoogleraar, is zo flexibel van geest dat hij in zijn nieuwe boek, In het huis van de herinnering, gretig aansluit bij het nieuwe, metaforische taalgebruik. In Von der Dunks herinneringshuis zijn vele woningen, zodat de lezer ook een lange geschiedenis van de autobiografie en biografie van de Oudheid tot op heden voorgeschoteld krijgt, alsmede een uitvoerige beschouwing over de omgang met de twee wereldoorlogen in de afgelopen eeuw, maar de kern van zijn boek gaat over het verschijnsel collectieve herinnering.
De collectieve herinnering, meent Von der Dunk, is niet hetzelfde als de geschiedschrijving, maar ligt er wel aan ten grondslag. Ze is het raamwerk waarbinnen we opgroeien. En historici zijn ‘niet de fabrikanten, maar toch wel de huismeesters van de collectieve herinnering’. Geschiedschrijving is ‘altijd en onvermijdelijk vertaling van het herinnerde verleden’. Je zou je natuurlijk af kunnen vragen of het ook niet omgekeerd kan liggen.
Volgens Von der Dunk is het de collectieve herinnering die verbondenheid creëert, ‘de bron die het wij in stand houdt en versterkt’. Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat Von der Dunk uitgebreid ingaat op de natiestaat en zijn behoefte aan een nationale mythe. Historische mythen zijn in zijn ogen geen verzinsels waar we zo snel mogelijk vanaf moeten zien te komen, maar juist ‘sturende en onmisbare patronen’. De historische mythe belicht de gebeurtenissen en verleent er zin aan op een wijze die zich aan rationele criteria onttrekt.
Voor veel historici is de positieve waardering van de mythe misschien een verrassing, maar Von der Dunk behandelde het thema meer dan dertig jaar geleden ook al met liefde. Tegenover de individualisering en de onttovering van de wereld – zijn grote cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw heet niet voor niets De verdwenen hemel – waardeert hij kennelijk als tegenwicht de grote verhalen, oorsprongsverhalen vaak, die toch een glimp van een boventijdelijke waarheid te zien geven. In de mythe wordt het eenmalige immers steeds opnieuw waar.
Von der Dunk lezen is zoiets als wildwaterkanoën. Je moet maar zien waar de kolkende woordenstroom je brengt. Je weet nooit van tevoren wat de volgende scherpe bocht je nu weer voor een vergezicht oplevert. Von der Dunk is eerder de onvermoeibaar vertellende historicus, die in zijn enthousiaste verhalen allerlei filosofische beschouwingen verwerkt, dan de koel argumenterende filosoof die historische verhalen als voorbeelden voor een zorgvuldig opgebouwd betoog gebruikt. Maar onderweg maak je wel veel mee.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
