Home Hystorische mythen zijn onbetrouwbaar

Hystorische mythen zijn onbetrouwbaar

  • Gepubliceerd op: 24 juni 2009
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Jan Dirk Snel
  • 3 minuten leestijd

Als mensen niet zo’n slecht geheugen hadden, hoefden ze niet aan geschiedvorsing te doen. Geschiedenis, zou je kunnen zeggen, is het tegendeel van herinnering. Het vormt in ieder geval een belangrijke aanvulling op de spontane herinnering. Mensen onthouden een aantal verhalen die hun ouders hun als kind verteld hebben en ook nog een aantal dingen die ze van hun grootouders opgestoken hebben en soms, met een beetje geluk, zitten daar ook enkele verhalen over de grootouders van die ouders en grootouders bij, zodat ze vagelijk misschien nog net iets over hun betovergrootouders gehoord hebben, maar dan houdt het ook wel op.

Wie meer wil weten, moet naar het archief. En wie al meer weet, heeft dat meestal uit een boek. Ik bedoel maar, kroonprins Willem-Alexander hoeft geen doop-, trouw- en begrafenisboeken te raadplegen om iets over zijn voorgeslacht te weten te komen. Geschiedenis komt uit de boeken, van buiten. Herinnering komt voort uit het leven; ze behoort tot de innerlijke beleving.

Zo zou ik het tenminste zeggen. Maar het is vandaag de dag modieus om in plaats van ‘geschiedenis’ het woord ‘herinnering’ te gebruiken. Zo heeft menigeen de mond vol over zogenoemde lieux de mémoire, herinneringsplaatsen dus, zou je denken, maar de plaatsen zijn eerder topoi, figuurlijke plaatsen dus, en de herinneringen zijn eerder allerlei historische associaties die erbij opgedist kunnen worden.

Hermann von der Dunk, de Utrechtse emeritus hoogleraar, is zo flexibel van geest dat hij in zijn nieuwe boek, In het huis van de herinnering, gretig aansluit bij het nieuwe, metaforische taalgebruik. In Von der Dunks herinneringshuis zijn vele woningen, zodat de lezer ook een lange geschiedenis van de autobiografie en biografie van de Oudheid tot op heden voorgeschoteld krijgt, alsmede een uitvoerige beschouwing over de omgang met de twee wereldoorlogen in de afgelopen eeuw, maar de kern van zijn boek gaat over het verschijnsel collectieve herinnering.

De collectieve herinnering, meent Von der Dunk, is niet hetzelfde als de geschiedschrijving, maar ligt er wel aan ten grondslag. Ze is het raamwerk waarbinnen we opgroeien. En historici zijn ‘niet de fabrikanten, maar toch wel de huismeesters van de collectieve herinnering’. Geschiedschrijving is ‘altijd en onvermijdelijk vertaling van het herinnerde verleden’. Je zou je natuurlijk af kunnen vragen of het ook niet omgekeerd kan liggen.

Volgens Von der Dunk is het de collectieve herinnering die verbondenheid creëert, ‘de bron die het wij in stand houdt en versterkt’. Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat Von der Dunk uitgebreid ingaat op de natiestaat en zijn behoefte aan een nationale mythe. Historische mythen zijn in zijn ogen geen verzinsels waar we zo snel mogelijk vanaf moeten zien te komen, maar juist ‘sturende en onmisbare patronen’. De historische mythe belicht de gebeurtenissen en verleent er zin aan op een wijze die zich aan rationele criteria onttrekt.

Voor veel historici is de positieve waardering van de mythe misschien een verrassing, maar Von der Dunk behandelde het thema meer dan dertig jaar geleden ook al met liefde. Tegenover de individualisering en de onttovering van de wereld – zijn grote cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw heet niet voor niets De verdwenen hemel – waardeert hij kennelijk als tegenwicht de grote verhalen, oorsprongsverhalen vaak, die toch een glimp van een boventijdelijke waarheid te zien geven. In de mythe wordt het eenmalige immers steeds opnieuw waar.

Von der Dunk lezen is zoiets als wildwaterkanoën. Je moet maar zien waar de kolkende woordenstroom je brengt. Je weet nooit van tevoren wat de volgende scherpe bocht je nu weer voor een vergezicht oplevert. Von der Dunk is eerder de onvermoeibaar vertellende historicus, die in zijn enthousiaste verhalen allerlei filosofische beschouwingen verwerkt, dan de koel argumenterende filosoof die historische verhalen als voorbeelden voor een zorgvuldig opgebouwd betoog gebruikt. Maar onderweg maak je wel veel mee.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer