Tussen 1670 en 1700 was er een plotselinge opleving van oorspronkelijk Nederlandstalige pornografische romans. Terwijl eerder in dit genre vooral vertalingen uit het Frans en Italiaans werden gedrukt, verschenen er nu echt Hollandse titels als De doorluchtige daden van Jan Stront (1684), De Haagsche lichtmis (1679) en De Leidsche straatschender (1679). In totaal zijn er in dertig jaar tien Hollandse pornografische romans uitgebracht. Veel lijkt dat niet, maar voor en na die periode is er lange tijd helemaal niets in dit genre verschenen, en de vraag is dan ook waarom deze literaire vorm juist toen opkwam en weer verdween.
Inger Leemans is hierop gepromoveerd met een proefschrift van 305 dichtbedrukte pagina’s, exclusief noten en bibliografie. Het boek is in overzichtelijke hoofdstukken verdeeld, maar lijdt wel onder een zekere promotiedegelijkheid, waarbij vooruitgelopen wordt op elke vraag die ook maar even in het hoofd van een geachte opponent zou kunnen opkomen. En ze maakt ook nog ergens een betreurenswaardige uitglijder door nogal stellig te beweren dat de socioloog Norbert Elias het beschavingsproces als een simpele rechtlijnige ontwikkeling beschreef, terwijl deze nu juist het tegendeel benadrukte.
Leemans beschrijft de zeventiende-eeuwse pornoromans aan de hand van onderwerpen als preutsheid, humor, hypocrisie en geld. Ze betrekt daarbij kerk- en staatscensuur, veranderingen in het repertoire van de Amsterdamse stadsschouwburg, de rol van de uitgevers, de schrijvers, de lezers en nog veel meer. Dankzij het vrolijke onderwerp en de heldere stijl van de auteur is het boek heel leesbaar.
De Nederlandse pornografen stonden in de traditie van de picareske klucht, schrijft Leemans. De hoofdpersonen beleefden veel hilarische avonturen, die overigens niet alleen over seks gingen. De seksscènes waren meestal plat en boertig, en de romantiek van de Fransen en Italianen ontbrak volledig. In de Franse romans, die zich vaak afspeelden in de fijnzinnige salons van de elite, werd ingegaan op het gevoelsleven van de personages en werd het toewerken naar een orgasme nauwgezet en stap voor stap beschreven.
De Nederlanders handelden dit alles af in één zin: `Zij deed haar dingen zo wel als het beste twee-beendepaard, dat ooit onder de man gegaan heeft.’ Seks was bij de Nederlanders aanleiding tot uitbundige vrolijkheid en inspireerde tot het verzinnen van mallotige metaforen. Iedere auteur bedacht weer eigen woordspelingen, zoals `met de Vork in ’t hoy vaaren’ en `studeren in het boek met twee bladeren’.
En wat is nu het antwoord op de vraag waar dit hele onderzoek om was begonnen? Natuurlijk speelden veel aspecten een rol. De pornoboekjes kunnen als protest worden gezien tegen een klein beschavingsoffensief, dat voorafging aan het grote moralisme in de achttiende eeuw. Ook werden de verhalen als vehikel gebruikt voor kritiek op nieuwe ontwikkelingen in de stedelijke samenleving. Maar vooral de persoonlijke smaak van uitgever Timotheus Ten Hoorn was van groot belang voor het genre. Zes van de tien romans zijn vermoedelijk door hem uitgegeven, en na zijn dood was het tot in de negentiende eeuw afgelopen met het erotische genre in Nederland.
Tot slot legt Leemans een verband tussen de Hollandse pornoromans en de ideeën van Spinoza. Ze ziet overeenkomsten in de levensvisie zoals verwoord in de romans met libertijnse denkbeelden en het gedachtegoed van de radicale Verlichting. Al mag dit alles nog zo waar zijn, haar wijze van redeneren doet hier wel sterk denken aan de jaren zeventig, toen sommige auteurs de toenmalige populaire cultuur in de vorm van strips en muziek voor de oudere generatie aanvaardbaar trachtten te maken. Zij zochten er een vorm van verhevenheid in, die door de makers noch de liefhebbers ooit was opgemerkt. Want wat kan het gefilosofeer van Spinoza iemand schelen die met rooie oortjes zit te lezen hoe Jan Stront bij een jonge maagd zijn `beursje leegde’?.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
