In haar boek Post uit Rusland gaat Laura Starink in gesprek met Russen van nu over het Rusland en de Sovjet-Unie van vroeger: ‘als mensen zeggen “vroeger was alles beter”, dan weet ik nog maar al te goed dat toen ik in Leningrad studeerde, iedereen overal voor in de rij moest staan en de armoede vele malen groter was dan nu.’
Starink maakte drie bijzondere periodes in de recente Russische geschiedenis mee. Tijdens het regime van Brezjnev, een tijd van stagnatie, studeerde Starink in Leningrad. Daarna werkte ze voor NRC Handelsblad in Moskou tijdens het presidentschap van Gorbatsjov, waar ze verslag deed van gevolgen van de glasnost en perestrojka. Nu reist ze door het autocratische Rusland van Poetin en schrijft ze voor het platform RaamopRusland.
Waarom heeft u dit boek geschreven?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Ik heb dit boek geschreven voor de jeugd van nu, zodat deze generatie weet hoe het Rusland van nu, het Rusland van Poetin, is ontstaan. Met dit boek wil ik aan een generatie die het communisme zelf niet mee heeft gemaakt laten zien wat er precies is veranderd sinds Brezjnev en Gorbatsjov.
Daarnaast probeer ik in dit boek aan te geven waarom Rusland zich zo anders heeft ontwikkeld dan landen in West-Europa. Dat komt natuurlijk voor een groot deel door de wrede Russische geschiedenis van de twintigste eeuw, met revoluties, burgeroorlog, terreur, politieke zuiveringen en de gigantische klap van de Tweede Wereldoorlog. Toen het communisme in elkaar klapte, moest het land opnieuw worden uitgevonden. Van de ene op de andere dag moest er een vrijemarkteconomie ontstaan.
Een politiek stelsel bestond niet meer toen de enige partij, de Communistische Partij, werd verboden. Men creëerde een pseudo-democratie: politieke partijen waren lege hulzen en politiek had niks te maken met reguliere burgerparticipatie. Er was nauwelijks sprake van verkiezingen, want oppositiepartijen bestonden niet.’
Tekst loopt door onder de afbeelding
In het boek praat u met Russen over het Rusland van vroeger. Hebben de mensen heimwee?
‘Veel Russen hebben een dubbel gevoel over het verleden. Enerzijds hebben ze heimwee naar de geborgenheid van het communisme. Iedereen was straatarm, maar gedeelde smart was halve smart; er was veel solidariteit. Als ik doorvraag, ontdek ik dat ze vooral heimwee hebben naar hun jeugd, zoals iedereen met heimwee terug kan denken aan zijn of haar jeugd. In de praktijk gaf men toe dat ze nu wel beter af zijn.
Waar de heimwee naar het verleden ook uit voorkomt, is dat de inkomensverschillen nu veel groter zijn geworden, en erg zichtbaar zijn, vooral op het platteland. Russen vinden het kapitalisme een oneerlijk systeem waar alleen de rijken van profiteren, en daar zit wel wat in. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam er een plotse overgang van het communisme naar het kapitalisme, wat leidde tot een enorme opbloei van criminaliteit: hele sectoren werden overgenomen door slimme directeuren van grote bedrijven. Dit heeft mensen erg kopschuw gemaakt. De overgang van communisme naar het kapitalisme was dan ook erg moeilijk voor de Russen.
Bovendien hebben sommige Russen heimwee naar de periode dat ze een groot imperium waren. De Sovjet Unie was een wereldmacht, nu is Rusland een stuk kleiner geworden. Wat je ziet onder Poetin is een vrij succesvolle poging om Rusland een belangrijke rol in internationale politieke te geven.’
Tijdens interviews stelt u uzelf de vraag: ‘Ben ik hier om mensen hun verhaal te laten doen, of om een eerlijk gesprek te voeren’. Stonden de mensen doorgaans open voor een andere mening?
‘Als journalist ben je eigenlijk een soort fly on the wall: je hoort geen opinie te hebben, je bent slechts een doorgeefluik van informatie. In dit boek zie ik mijn rol anders: ik ben een analyticus en schrijver, geen journalist. Dan vind ik het eerlijker om in een gesprek je mening te geven, ook als deze niet strookt met degene die je spreekt. Dit leidt juist tot veel interessantere en spannendere gesprekken. Ik kijk met mijn westerse bril, zij met hun Russische. Een voorbeeld is de spanning rondom de NAVO. De NAVO ziet de Russische houding tegenover Oekraïne als een bedreiging. In de ogen van de Russen is deze angst ongegrond: Rusland is nog nooit een oorlog begonnen, beweert men, de aanwezigheid van NAVO-troepen in de Baltische staten bedreigt juist Rusland. Aan beide kanten zijn vooroordelen.
Toch werd mijn andere zienswijze goed ontvangen. Dat komt voornamelijk omdat ik Russisch spreek en de Russische situatie heel goed ken. In al die jaren dat ik daar rondloop heb ik zo veel mensen gesproken, in alle verschillende beroepsgroepen, in alle hoeken en gaten van dat grote land. Juist omdat ik er al decennia kom, heb ik ook een weerwoord. Als mensen zeggen “vroeger was alles beter”, dan weet ik nog maar al te goed dat toen ik in Leningrad studeerde, iedereen overal voor in de rij moest staan en de armoede vele malen groter was dan nu.’
Wat was voor u een van de belangrijkste veranderingen in de Russische maatschappij, van de tijd van Brezjnev tot nu?
‘In mijn ogen was de perestrojka een van de belangrijkste hervormingen. Deze maatregel van Gorbatsjov stond voor hervorming van de economie en de politiek. Daarnaast maakte Gorbatsjov met glasnost, openheid, vrijheid van het verspreiden van informatie mogelijk.
Ik werkte destijds in Moskou en ervoer dat het een ongelooflijk emotionele periode was. Het land barstte open. De beerput ging open, iedereen kwam met zijn verhalen en problemen. Ik was gewend dat mensen op straat hun mond hielden, en dat de sfeer op straat heel grimmig was, terwijl de sfeer bij de mensen thuis juist heel gemoedelijk, ontspannen en open was. Tijdens de omwenteling van de glasnost en perestrojka ontstond bij het Poesjkin-standbeeld in Moskou een ontmoetingsplek waar mensen voor hun meningen uit durfden te komen, waar men de verhalen over Stalins terreur durfde te vertellen.
Gorbatsjov was er helemaal niet op uit de Sovjet-Unie ten grave te dragen. Hij wilde het communisme een menselijk gezicht geven en hervormen. Maar de problemen waren zo groot dat hij uiteindelijk de nagel in de doodkist heeft geslagen. Heel veel Russen nemen hem dat tot op de dag van vandaag kwalijk. Ik denk dat het onvermijdelijk was.’
‘De problemen waren zo groot dat Gorbatsjov uiteindelijk de nagel in de doodkist heeft geslagen’
Zijn Russen tevreden met de mate van vrijheid die ze nu hebben?
‘Vrijheden op alle fronten braken voor het eerst door dankzij de glasnost, maar veel Russen die terugkijken op die periode geven toe dat ze die mate van vrijheid op dat moment helemaal niet aankonden. Velen raakten aan de bedelstaf in deze turbulente periode. Gorbatsjov is dan ook verre van populair en veel Russen associëren hem met totale anarchie.
Poetin begon juist vrij positief: hij maakte een einde aan de anarchie en er volgde een periode van economische bloei. Vanaf 2010 begon Poetin echter vrijheden, die volgens hem oncontroleerbaar waren geworden, terug te draaien. Rusland is een eeuw na de tsaren opnieuw een autocratie geworden. Volgens de grondwet moest Poetin in 2024 aftreden, dus drukte hij op 10 maart 2020 een grondwetswijziging door die het hem mogelijk maakt nog twee termijnen, dus tot 2036, aan te blijven.
De populariteit van Poetin neemt dan ook af. Mensen zien dat de economische situatie verslechtert, zoals dat ook rond het einde van de Sovjet-Unie gebeurde. De zelfverrijking van Poetins directe omgeving steekt mensen. Intellectuelen zijn zeer ontevreden over de beperking van de vrijheden, en de gewone burger is ontevreden over de economische achteruitgang.
Toch zijn Poetins pogingen om de vrijheid van meningsuiting aan banden te leggen nog niet te vergelijken met de censuur in de Sovjetperiode. Daarnaast is het goed om te bedenken dat vrijheid van meningsuiting voor ons erg belangrijk is, maar dat wij met een westerse bril kijken. Onze opvatting van vrijheid en het belang dat wij daaraan hechten verschilt met die van de Russen, die bij vrijheid meteen denken aan de anarchie en ineenstorting van de vorige eeuw.’
‘Onze opvatting van vrijheid en het belang dat wij daaraan hechten verschilt met die van de Russen, die bij vrijheid meteen denken aan de anarchie en ineenstorting van de vorige eeuw’
U heeft alle hoeken en gaten van Rusland bezocht. Wat was de meest bijzondere plek?
‘Dat vind ik heel moeilijk, maar wat ik me graag herinner is mijn bezoek aan Vladivostok. Die stad ligt in het meest oosterse puntje van het land, tegen China en Japan aan. Tijdens de periode van de Sovjet Unie was Vladivostok een gesloten stad: het had een haven, en alle havens waren militair gebied en gesloten voor buitenlanders.
Toen ik in Moskou zat als verslaggeefster van NRC Handelsblad ging het land langzamerhand open door de perestrojka van Gorbatsjov. Zodra ik hoorde dat Vladivostok ‘open ging’, boekte ik gelijk tickets. Toen ik daar aankwam, bleek ik sneller te hebben gereisd dan het nieuws: in Vladivostok waren ze er nog niet van op de hoogte dat hun stad nu voor buitenlanders open was. Het personeel van een hotel wilde me geen kamer verhuren omdat ze als de dood waren dat ze daardoor in de problemen zouden komen. Dat leidde tot hilarische gesprekken met wanhopige klerken.’
Laura Starink is schrijfster en journalist en werkt tegenwoordig voor het platform RaamopRusland, een podium waar expertise over Rusland wordt gebundeld om de kennis over de cultuur, de geschiedenis en de maatschappij van Rusland en de voormalige Sovjetrepublieken te verbreden.
Post uit Rusland 1972-2019
Laura Starink, 368 p. Atlas Contact, € 22,99
Bestel in onze webshop!
