Het Wirtschaftswunder van de Duitse Bondsrepubliek

Politiek was Duitsland een speelbal geworden van de geallieerde mogendheden, die het land hadden opgedeeld in vier bezettingszones. Wat de toekomst zou brengen was nog volstrekt onduidelijk. In verschillende landen, waaronder Nederland, waren al ambitieuze annexatieplannen uitgedacht. Cultureel en moreel was het Duitse failliet zo mogelijk nog groter. Het land van Goethe, Kant en Beethoven was het land van Auschwitz, Dachau en Buchenwald geworden, van sadistische kampartsen, racistische complotdenkers, gewetenloze beulen en bloedfanatieke kindsoldaten. De Amerikaanse bezetters verboden hun soldaten aanvankelijk contact te leggen met de barbaarse Duitsers (het Fraternisierungsverbot) en hingen posters op met foto’s van de concentratiekampen en de tekst: ‘Diese Schandtaten, euere Schuld.’ Behalve met de Neurenberger processen hoopten de Amerikanen door een uitvoerig beleid van denazificatie en heropvoeding weer enige beschaving in het land te brengen.

Maar 1945 gold ook als een nieuw begin. Nu het absolute nulpunt van de Duitse geschiedenis was bereikt, kon de weg naar boven worden ingeslagen. Op de puinhopen van het oude foute Duitsland kon een tweede vaderland worden opgebouwd. In het door de Sovjet-Unie bezette deel van Duitsland werd dat de socialistische Duitse Democratische Republiek; in de Britse, Franse en Amerikaanse zone ontstond in 1949 de Bondsrepubliek Duitsland. Deze was op liberaal-kapitalistische leest geschoeid en beschouwde zichzelf als een ‘strijdbare democratie’, waarin voor extremisten van links én rechts geen plaats meer was.

Het partijenstelsel werd gestut door nieuwe partijen als de liberale FDP, de christen-democratische CDU (en haar Beierse tak de CSU), plus de oudere maar onbesmette sociaal-democratische SPD. Bondskanselier werd Konrad Adenauer, een sluwe oudgediende uit de Republiek van Weimar. Dankzij Britse en Amerikaanse hulp kreeg een nieuw medialandschap vorm met kwaliteitsbladen als Der Spiegel en Die Zeit, kranten als Die Welt en de Süddeutsche Zeitung, en uitgeverijconcerns als Rowohlt, Suhrkampf en Axel Springer. Door lid te worden van de NAVO en later de EEG raakte de Bondsrepubliek stevig verankerd in het Westen en werd de Duitse deling steeds dieper.

Voor de meeste Duitsers was de belangrijkste vernieuwing echter het Wirtschaftwunder, het wonderbaarlijk snelle economische herstel na 1949 in de Bondsrepubliek. Het arme verslagen Duitsland veranderde in nauwelijks tien jaar tijd in de economische motor van Europa. Alsof er niets was gebeurd, kocht de wereld weer massaal Duitse producten zoals de koelkasten van AEG en Siemens, de brommers van Zündapp en Kreidler, de sportartikelen van Adidas en de pillen van Bayer. De sigaret had als betaalmiddel plaatsgemaakt voor de alom gerespecteerde Duitse mark. Onder leiding van minister van Economische Zaken Ludwig Erhard was een op overleg tussen sociale partners gebaseerde ‘sociale markteconomie’ gevestigd. Ondanks de aanvankelijk nog lage lonen bleven stakingen uit. Daardoor groeide de economie als kool met gemiddeld meer dan 7 procent per jaar, verdween de in 1945 torenhoge werkloosheid als sneeuw voor de zon en steeg het gemiddelde inkomen tussen 1945 en 1970 met maar liefst 400 procent.

Met hun Opels, BMW’s en Mercedessen vielen de Duitsers na enige jaren weer in groten getale hun buurlanden binnen, ditmaal slechts gewapend met zonnebrandcrème, fototoestel en dikke portemonnee. En met herwonnen trots dat het eigen volk door noeste vlijt en harmonieuze samenwerking vanuit een verslagen positie toch weer was opgestaan. Symbool voor het Wirtschaftswunder-nationalisme werd het Wonder van Bern, toen in 1954 de Duitse Mannschaft de finale van het wereldkampioenschap voetbal na een 0-2 achterstand met 3-2 won van de onverslaanbaar geachte Hongaren.

Voor veel Duitsers zal 1945 gevoeld hebben als een Stunde Null, zoals 1945 ook genoemd werd, maar toch was de breuk minder radicaal dan ze graag deden voorkomen. In de ambtenarij, de rechtspraak, de diplomatie en in de politiek wemelde het in de Bondsrepubliek van de voormalige NSDAP-bonzen en SS-officieren, die zichzelf na 1945 hadden heruitgevonden als volbloeddemocraten. De capitulatie in 1945 betekende voor velen ook het omzetten van een knop waarmee alle oude overtuigingen en herinneringen werden uitgeschakeld en de eigen betrokkenheid kon worden ontkend.

Zelfs figuren die na 1945 door de geallieerden waren weggezuiverd, keerden tamelijk geruisloos terug in de samenleving. Op de kritiek over deze personele continuïteit met het Derde Rijk reageerde Adenauer tamelijk laconiek: ‘Zolang je geen schoon water hebt, gooi je het vuile niet weg.’ Ook de Amerikanen gaven na de uitbraak van de Koude Oorlog de voorkeur aan een meer pragmatische omgang met nazi’s en stopten vrij abrupt met hun ambitieuze denazificatiebeleid.

Op economisch gebied was er ondanks alle verwoestingen evenmin sprake van een Stunde Null. Zeker, het arbeidsethos, de stabiele munt en de harmonieuze arbeidsverhoudingen droegen bij aan het wonderbaarlijke herstel. Net als de Marshallhulp, de Europese samenwerking en de door de Korea Oorlog aangewakkerde vraag naar Duits staal. De aanwezigheid van de vele berooide Heimatvertriebenen zorgde bovendien voor een goedkope arbeidsreserve, die ook nog eens werd aangevuld door de in de jaren vijftig aanhoudende exodus uit de DDR, waar de economie veel moeizamer herstelde. Pas met de bouw van de Muur in 1961 droogde deze stroom goedkope arbeidskrachten op en moesten gastarbeiders uit Italië, Joegoslavië en Turkije de vacatures vullen.

Maar ook het economisch herstel na 1945 had zijn wortels in het Derde Rijk. Veel steden en fabrieken lagen in 1945 weliswaar in puin, maar dat gold niet voor de bankrekeningen van veel Duitsers. Heel wat succesvolle ondernemers van het Wirtschaftswunder hadden tijdens de oorlog een aardig startkapitaal vergaard met plunderingen in de bezette gebieden, onteigeningen van Joodse bezittingen en de slavenarbeid in de kampen. Daarnaast kon de Bondsrepubliek bovendien profiteren van het economisch beleid van het Derde Rijk.

De vele investeringen in de infrastructuur en communicatie, nieuwe technologieën, auto-industrie en chemische producten waren in eerste instantie bedoeld om de oorlogsinspanning te ondersteunen, maar zouden ook na 1945 hun waarde bewijzen. Hetzelfde gold voor het meritocratische, nationaal-socialistische onderwijsbeleid, waardoor vele getalenteerde jongeren uit minder bevoorrechte klassen met de nieuwste kennis en technieken werden klaargestoomd voor leidinggevende posities. Pas na 1945 zouden zij deze posities onder een geheel ander politiek gesternte gaan innemen. Hun geavanceerde knowhow konden ze gebruiken voor de opbouw van de modernste fabrieksinstallaties en de aanleg van snelle autowegen. Dat de oude fabrieken met hun ouderwetse machines waren verwoest bleek achteraf een blessing in disguise.

Illustratief is de geschiedenis van het automerk Volkswagen. Op initiatief van Adolf Hitler ontwierp Ferdinand Porsche deze Kraft-durch-Freude-auto als een ‘wagen voor het volk’. In 1938 opende de Volkswagen-fabriek zijn deuren op een braakliggend terrein nabij Fallersleben in Nedersaksen. Pas in 1940 rolden de eerste Volkswagens van de lopende band, maar door de uitbraak van de oorlog zouden er niet veel meer volgen. De infrastructuur en de kennis bleven na Stunde Null echter aanwezig en onder leiding van Heinrich Nordhoff – in het Derde Rijk topman van Opel – werd de gemoderniseerde Volkswagen populair en er werden miljoenen exemplaren van verkocht. Rondom de autofabriek was inmiddels een provisorische stad ontstaan, aanvankelijk Stadt des KdF-Wagens bei Fallersleben genaamd, maar na 1945 omgedoopt in Wolfsburg. De bruine wortels van de Volkswagen bleken noch in Duitsland, noch in het buitenland de verkoop in de weg te staan.

Hoewel de continuïteit tussen de Bondsrepubliek en het Derde Rijk ook in de jaren vijftig al wel aan de orde werd gesteld, zou die pas in de jaren zestig echt onderwerp van debat worden. De felle kritiek van de jongere generaties op de stilte en hypocrisie van de jaren van het Wirtschaftswunder zorgde voor een sterke polarisatie in de Bondsrepubliek, die jaren zou aanhouden. ‘Laten we ongehoorzaamheid tegen de nazigeneratie organiseren. Laten wij alsnog doen wat zij na 1945 verzuimden: laten we de nazipest de stad uit drijven,’ zo heette het op een studentenpamflet uit 1967.

Inmiddels heeft deze felle kritiek plaatsgemaakt voor een zekere consensus dat al het zwijgen en zwoegen wellicht de beste manier was om de Duitsers na twaalf jaar nationaal-socialistische heerschappij te laten wennen aan de nieuwe democratie. De welvaart die het Wirtschaftwunder bracht, toonde aan dat ook in Duitsland de democratie wel degelijk kon functioneren. Daar plukken de Duitsers, en de rest van Europa, tot op de dag van vandaag de vruchten van.