Home Gezien

Gezien

  • Gepubliceerd op: 30 juni 2009
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Marieke Prins, Jos van der Burg, Dorien de Vos, Sander Heijne

Tentoonstelling

‘Zelfs onze katholieken zijn calvinisten’

door Marieke Prins

‘Voor deze mensen is het calvinisme uitgedacht, deze mannen met dunne lippen, met varkensoogjes en vlekkerig rode wangen, met gezichten als het mijne, en juist dat maakt het zo erg.’ Een van de eerste citaten in de tentoonstelling Calvijn & Wij is van Maarten ’t Hart, uit zijn boek Een vlucht regenwulpen. Een stukje verderop is een tekenfilmpje te zien van Calvijn die om vijf uur ’s ochtends zijn secretaris bij zich roept om verder te werken aan zijn boek Institutie, met uitleg over de christelijke leer. Zelfs in bed ziet de theoloog er gedistingeerd uit met zijn donkere haar, donkere ogen en een lange neus.

Er zijn meer filmpjes van bekende Nederlanders die iets zeggen over het calvinisme. Ook kan de bezoeker psalmen beluisteren en foto’s en reproducties bekijken. Naast een veelzijdig gebruik van tekst hebben de tentoonstellingsmakers ook andere middelen uit de kast getrokken om er een levendige tentoonstelling van te maken.
Calvijn doet er nog steeds toe, daarvan weet de tentoonstelling te overtuigen. Een van de vragen die de expositie aansnijdt is hoe calvinistisch Nederland is. Bij dit onderdeel hoort een fotocollage. Je ziet Donner op de fiets, gezinsinterieurs zonder opsmuk, mét boeken, een bijbel achter op een kinderfiets en pepermuntjes. En er is een foto van de aangeharkte rechtlijnige aanblik die Nederland biedt vanuit de lucht.
VVD-politicus Bolkestein wordt geciteerd, die vindt dat zelfs onze katholieken calvinisten zijn, en er is een citaat van de schrijver H. Harmsen: ‘Schuld en boete zijn zo’n onderdeel van een calvinistische levensstijl dat ze zelfs wel gedijen zonder God.’ De tentoonstelling laat echter ook zien dat het pas Abraham Kuijper was, in de negentiende eeuw, die het hele idee van een ‘calvinistische natie’ lanceerde.
De expositie is opgezet in een halve cirkel rond het koor van de indrukwekkende Grote Kerk in Dordrecht. Hij bestaat uit stellages met witte panelen die zijn uitgelicht in zachte kleuren. In een twaalftal thema’s komen Calvijn en zijn invloed aan bod. De man had over veel zaken een opvatting. Zo vond hij dat rente vragen mag, maar alleen als de ontvanger geld kan verdienen met het geleende geld; anders moet uitlenen renteloos. Wat betreft sociale zekerheid vond hij dat armenzorg door de overheid geregeld moet worden. Bedelen moest worden verboden. Over zingen in de kerk: gemeenteleden moesten veel psalmen zingen, maar wel eenstemmig, en zonder instrumenten.
Lijkt wat wij onder calvinistisch verstaan – rigide moralisme, neiging tot verketteren, streng arbeidsethos – eigenlijk nog wel op de eigenlijke opvattingen van Calvijn? Ja en nee, vinden de tentoonstellingsmakers. Calvijn was bést gezellig. Van eten, wijn, vrienden en de schoonheid van de natuur mocht iedereen van hem genieten. Een man zonder vrouw vond hij maar een half mens.
Aan de andere kant, dat ‘beklemmende’ komt niet uit de lucht vallen. Op een tekenfilm zie je hoe een vrouw terechtstaat, omdat ze aanwezig was op een bruiloft waar gedanst werd. De vrouw, uit een voorname familie, dient Calvijn fors van repliek en belandt in de gevangenis. Eenmaal vrijgelaten verlaat ze de stad op haar paard. Als ze onderweg een dominee tegenkomt, dringt ze hem in de sloot en geeft dan haar paard de sporen.
Met haar had Maarten ’t Hart vast kunnen praten. Hoe dan ook is dit voor calvinisten, anticalvinisten en iedereen daartussenin een inspirerende tentoonstelling die aanzet tot nadenken.

Calvijn & Wij. Wie zouden wij zijn zonder Calvijn? Tot en met 31 oktober, Grote Kerk, Lange Geldersekade 2, Dordrecht. Open: di-za 10.30-16.30 uur, zo- en feestdagen 12-16 uur. Info: 078-64 92 311 of www.calvijndordrecht.nl.

Dvd
door Jos van der Burg

Liever naar bed met een winnaar

Iedereen weet dat oorlog gepaard gaat met seksueel geweld. Toch leidde het door een Duitse vrouw onder het pseudoniem Anonyma in 1959 gepubliceerde dagboek over massale verkrachtingen van Berlijnse vrouwen door Russische soldaten rond de bevrijding van Berlijn tot veel commotie in Duitsland. De reden was dat het dagboek een gecompliceerde seksuele werkelijkheid onthulde.
De schrijfster schreef over verkrachtingen, maar ook over vrouwen die, om erger te voorkomen, ‘vrijwillig’ relaties aanknoopten met Russische soldaten. Ook verzweeg ze niet dat de van de slagvelden terugkerende Duitse soldaten weinig aantrekkelijk waren voor Duitse vrouwen. Waren deze beschadigde, vaak getraumatiseerde mannen dezelfden die zich een paar jaar eerder onoverwinnelijk waanden? Sommige vrouwen gingen liever met een overwinnaar dan met een verliezer naar bed.
Met scherpe blik keek de schrijfster naar de chaotische seksuele oorlogswerkelijkheid. Het rumoer over het dagboek liet zien dat praten over seks als overlevingsstrategie in het naoorlogse Duitsland taboe was. Huwelijken waren gebaseerd op wederzijds stilzwijgen: vrouwen vroegen niet wat hun mannen in de oorlog hadden gedaan en mannen vroegen niet hoe hun vrouwen de oorlog hadden overleefd.
Geschrokken van de kritiek verbood de anonieme schrijfster nieuwe publicaties tijdens haar leven. In 2003, twee jaar na haar dood, kwam er een nieuwe uitgave. Het dagboek werd nu een bestseller en journalisten gingen op zoek naar de identiteit van de schrijfster. Jens Bisky van de Süddeutsche Zeitung ontdekte dat Anonyma het pseudoniem was van de journaliste en fotografe Marta Hillers, die in de oorlog een overtuigde nationaal-socialist was geweest.
Het dagboek werd vorig jaar verfilmd door de ervaren Duitse filmmaker Max Färberböck, die getroffen was door Hillers meedogenloze blik op zichzelf en haar omgeving. Begin dit jaar zei hij in een interview in Het Parool: ‘Er zit geen enkele emotie of sentimentaliteit in het boek. Het gaat de schrijfster niet om slachtofferschap, maar om inzicht in wat er gebeurt. Ze laat zien dat mensen in buitengewone omstandigheden buitengewone overlevingsstrategieën hanteren.’
Het maakt Anonyma. Eine Frau in Berlin tot een film waarin goed en kwaad niet simpel van elkaar te scheiden zijn. De film toont begrip voor de wraakgevoelens van de Russische soldaten. In de woorden van een Duitse vrouw: ‘Als de Russen ons zouden aandoen wat wij hun hebben aangedaan, zou er geen Duitser meer zijn.’ Het doet vermoeden dat de film iedereen te vriend wil houden, maar dat is niet het geval.
Dat Russische soldaten gruwelijke seksuele misdrijven pleegden, verzwijgt de film bepaald niet, maar anders dan een doorsnee-oorlogsfilm laat Anonyma het oordeel over aan de kijker. Färberböck zegt in een interview op de dvd dat hij geen ‘gouvernante van de werkelijkheid’ wilde zijn. Daar is hij in geslaagd, maar het is jammer dat hij het net als Paul Verhoeven in Zwartboek niet kon laten om in de film een onwaarschijnlijke liefdesgeschiedenis te laten opbloeien. Färberböck mist als het erop aankomt Marta Hillers meedogenloze blik.
Dat de film door de Duitse filmkritiek met gemengde gevoelens werd ontvangen, verbaasde de maker niet. ‘Met historische films doe je het nooit goed. Zeker niet in Duitsland, waar iedere historische film wordt neergesabeld. Veel Duitse critici haten historische films. Ze willen niet dat ze worden gemaakt.’
Max Färberböck, Anonyma. Eine Frau in Berlin. A-Film, € 20,99

Websites

door Sander Heijne

Romantisch beeld van Indië

Zestig jaar geleden hield Nederlands-Indië definitief op te bestaan. Niet alle inwoners juichten de onafhankelijkheid van Indonesië toe. Indische KNIL-militairen, onder wie veel Molukkers, Indo’s, Chinese Indonesiërs en Nederlanders, zagen het strijken van de Nederlandse vlag in de archipel met lede ogen aan. Met een onzekere toekomst in het verschiet was één ding duidelijk: in de nieuwe republiek zouden ze hun privileges verliezen.
In de jaren die volgden emigreerden velen naar Nederland, deels vrijwillig, deels gedwongen. Nederland was volop in wederopbouw en leek in niets op de Gordel van Smaragd. Ander klimaat, ander voedsel en een andere mentaliteit. Noodgedwongen pasten de nieuwkomers zich aan. Alles wat hun nog restte van het land van herkomst waren herinneringen aan vervlogen tijden: tempo doeloe.
De jongste generatie die zich het leven in Nederlands-Indië nog kan herinneren is inmiddels gepensioneerd. Om te voorkomen dat ze hun herinneringen aan het leven in de kolonie meenemen in hun graf, zijn er op internet verschillende initiatieven gestart om deze te bewaren voor volgende generaties.
Een van de websites die hiertoe zijn opgericht is Levende Herinneringen. Het concept is simpel: ouderen vertellen hun verhaal aan de videocamera. De inmiddels 129 beschikbare interviews vormen een enorme berg materiaal, waarvan een deel absoluut de moeite waard is. De meeste verhalen gaan over de tijd van de Japanse bezetting en de Bersiap-periode.
Dankzij de meeslepende ooggetuigenverslagen komt het verleden weer helemaal tot leven. Zo vertelt de heer K.F. Lapre levendig over de chaotische strijd die na de Japanse capitulatie in 1945 losbarstte in Soerabaya. Hij herinnert zich hoe hij Britse Gurka’s slaags zag raken met Indonesische strijdgroepen. De situatie werd op den duur zo nijpend voor de Gurka’s dat ze de nog aanwezige Japanners herbewapenden om zich de Indonesiërs gezamenlijk van het lijf te houden.
Helaas is er naast de interviews nauwelijks informatie over de historische context te vinden. Hierdoor vergt een bezoek wel enige voorkennis. Daarnaast is het archief niet geïndiceerd. De enige manier om erachter te komen waar een bepaald filmpje over gaat, is dat filmpje te bekijken. Een bezoek aan Levende Herinneringen is hierdoor niet alleen een boeiende, maar ook een tijdrovende aangelegenheid.
De website Virtueel Indië is duidelijker. Ook deze website is gebaseerd op de herinneringen van oud-inwoners van Nederlands-Indië. Deze zijn deels op schrift en deels op video beschikbaar. Ze worden aangevuld met beeldmateriaal en geluidsfragmenten. Via de plattegrond van een (denkbeeldig?) stadje kun je navigeren naar verschillende thema’s, zoals de haven, de kampong of de Europese wijk.
De poging om het leven in Nederlands-Indië virtueel weer te geven is lovenswaardig, maar helaas niet helemaal geslaagd. De digitale rondleiding geeft een romantisch, gesimplificeerd beeld van het leven in de kolonie. Dit maakt de website als historisch naslagwerk minder geschikt. Hier staat tegenover dat het een uitstekend platform is voor een eerste kennismaking met het Nederlandse koloniale verleden in de Oost.
Vooralsnog zijn er geen goede Nederlandstalige websites in de lucht die een volledig overzicht geven van de Nederlandse geschiedenis in de Oost. Wie hier toch behoefte aan heeft kan terecht op de Engelstalige website Sejarah Indonesia. Deze site geeft in een puntsgewijze tijdslijn een vlot overzicht van de Indonesische geschiedenis.

www.levendeherinneringen.nl
www.vitueelindie.nl
http://www.gimonca.com/sejarah

Signalementen

door Dorien de Vos

Websites

Buchenwald
Bijna veertig interviews van Nederlandse oud-gevangenen van kamp Buchenwald zijn nu online te bekijken. Van de gesprekken is een filmdocumentaire gemaakt die ook op de site te zien is. Nooit eerder werden er zoveel slachtoffers uit één concentratiekamp op systematische wijze geïnterviewd. Hierdoor is een gedetailleerd en indringend beeld van het kampleven ontstaan.
www.buchenwald.nl

Wereldreis
De virtuele tentoonstelling Abraham Travels is gebaseerd op een verzameling brieven, dagboeken, foto’s en tekeningen die overgebleven zijn van een voetreis rond de wereld waaraan drie Nederlandse jongemannen bijna honderd jaar geleden begonnen. Zij reisden van Nederland naar Palestina, waarna ze terug moesten vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.
www.jhm.nl/tentoonstellingen

Aletta Jacobs
Aletta Jacobs is opgenomen in de Nederlandse Canon. Hieruit blijkt hoe belangrijk zij is geweest voor Nederland. Deze website geeft een uitgebreid beeld van leven en werk van de feministe en eerste studente die een universitaire studie afrondde. Haar biografie en wereldreis komen aan bod en er worden foto’s getoond. Daarnaast is er een overzicht van alle publicaties over Jacobs.
www.alettajacobs.org

Film

Coco Chanel
Coco Chanel was een revolutionair figuur in de modewereld van de twintigste eeuw en is nog steeds een stijlicoon dankzij haar door mannenmode geïnspireerde kleding. Ze werd geboren in een vervallen armenhuis in Zuid-Frankrijk, om uiteindelijk terecht te komen in de oogverblindende glamour van de Parijse haute couture. De film gaat over de eerste helft van haar leven.

Anne Fontaine, Coco avant Chanel. Met Audrey Toutou. In verschillende bioscopen.

Dvd

Edward VII
Liefhebbers van uitgesponnen historisch televisiedrama komen ruimschoots aan hun trekken bij de dvd van de Engelse dertiendelige serie Edward VII uit 1974. Met het drama over koningin Victoria’s zoon, die – net als prins Charles nu – vele decennia moest wachten op het aftreden van zijn moeder, bond het Britse commerciële tv-station ITV de strijd aan met de BBC, die een onverwoestbare naam had opgebouwd met prestigieus historisch drama. De serie volgt Edward vanaf zijn geboorte in 1840 tot aan zijn dood in 1910. Natuurlijk ontbreekt het niet aan (liefdes)schandalen. ITV slaagde glansrijk in zijn missie: de serie won drie BAFTA’s en een Emmy Award. (JvdB)

Edward VII. € 8,99. Info: www.justonline.nl

Lodewijk XIV
Een van de aardigste films over Lodewijk XIV, de Zonnekoning, is Le roi danse uit 2001. Door de ogen van hofcomponist Jean-Baptiste Lully kijken we naar het machtsspel van de koning, die de dansrituelen aan het hof gebruikt om de touwtjes stevig in handen te houden. Lully creëerde een nieuwe Franse operastijl, die de koning gebruikte om zijn absolute staatsmacht te vestigen. Vanzelfsprekend was niet iedereen daar blij mee, zodat het de film niet ontbreekt aan intriges. (JvdB)

Gérard Corbiau, Le roi danse. € 29,99. Info: www.homescreen.nl

Op reis met Van Rossem
Maarten van Rossem leidt Nederlanders op de fiets, per boot of te voet naar twintig verschillende plekken in het land om zo de cultuurhistorie van Nederland te ontdekken. Hij ontmoet boeren en biologen, voorziet het landschap van eigenzinnig commentaar en gidst de kijkers door het Nederlands cultuurlandschap. Als aanvulling op deze dvd verschijnt een box met kaarten, foto’s en honderd extra routes.

Op reis met Van Rossem. Dvd: €17,95, box: € 22,50. Info: www.vanrossem.ncrv.nl

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.