Film Oppenheimer: feilbare man met een geweten

Er is lang uitgekeken naar Oppenheimer, het biografische drama over J. Robert Oppenheimer, ook wel ‘de vader van de atoombom’ genoemd. Het resultaat mag er zijn. De drie uur durende film raast door Oppenheimers leven, met uiteraard de nadruk op zijn rol in de ontwikkeling van de atoombom en zijn verzet tegen de waterstofbom.

Filmmaker Christopher Nolan, de man van onder andere het sciencefictiondrama Interstellar en het historische drama Dunkirk, maakt in Oppenheimer meteen duidelijk hoe hij het onderwerp van zijn film ziet. ‘Prometheus stal het vuur van de goden en schonk het aan de mens. Als straf daarvoor werd hij aan rots vastgeketend en voor eeuwig gemarteld.’ Aldus een tekstje in het begin van de film. Dat stelen van het vuur slaat uiteraard op het ontwikkelen van de atoombom en de eeuwige marteling op Oppenheimers latere ambivalente gevoelens, misschien zelfs spijt, over zijn bijdrage aan ‘de bom’.

Meer recensies lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Door hem te vergelijken met Prometheus maakt Nolan van Oppenheimer een tragisch en mythisch personage. De briljante natuurkundige denkt net als Prometheus de mensheid te helpen, maar wordt gestraft voor die lichtzinnigheid en hoogmoed. Aardig die vergelijking, maar hij gaat mank. In Oppenheimers leven en werk speelden goden geen rol. De atoombom werd niet gestolen van de goden, maar was het resultaat van beslissingen van aardse politici. Gelukkig beseft ook Nolan dat, want na de Prometheus-referentie ontspint Oppenheimer zich tot een feitelijk-historisch drama met Oppenheimer als centrale figuur in een conglomeraat van wetenschappers, militairen en politici in de race naar de atoombom.

Oppenheimer oogt soms bijna als de verfilming van een Wikipedia-lemma. Dat is geen verwijt, maar zegt iets over de informatiedichtheid van de film, die begint met Oppenheimers studentenjaren. Geboren in 1904 in een rijk Joods milieu in New York moest hij het niet hebben van zijn sociale omgang met anderen. Dat hij briljant was, stak hij niet onder stoelen of banken. ‘Met genialiteit kom je een heel eind’, zegt hij in de film half serieus, half grappend over zichzelf. Praktisch laboratoriumwerk lag hem niet, maar voor problemen in de theoretische natuurkunde mocht je hem ’s nachts wakker maken. Sterker: hij had soms nachtmerries over natuurkundige problemen.

We zullen niet alle biografische feiten over Oppenheimer in de film hier opsommen, maar van belang is dat hij na zijn studie natuur- en scheikunde aan de Harvard Universiteit in het Engelse Cambridge en het Duitse Göttingen ging studeren. Met als reden dat daar theoretische en experimentele natuurkunde, waaronder kwantummechanica en kernfysica, op hoog niveau werden gedoceerd en beoefend. Terug in Amerika maakte hij snel wetenschappelijke carrière. In 1928 was hij een paar weken in Leiden voor gastcolleges, waarbij hij iedereen verbaasde door dat in het Nederlands te doen. Studenten liepen met hem weg en noemden hem Opje.

Zoals zoveel jonge Amerikanen voelde Oppenheimer zich in de jaren dertig aangetrokken tot de linkse beweging. Zijn broer Frank was lid van de communistische partij en Oppenheimers vriendin Katherine Puening Harrison, met wie hij in 1940 trouwde, had een radicaal studentenverleden. Die linkse angehauchtheit kwam Oppenheimer na de oorlog duur te staan. In de oorlog speelde dat geen rol, want in 1942 werd hij gevraagd om het Manhattan Project te leiden: de ultrageheime onderneming om een atoombom te maken. In New Mexico werd in 1943 de kleine stad Los Alamos uit de grond gestampt. Op het hoogtepunt van het Manhattan Project werkten bijna achtduizend wetenschappers, technici en ondersteunend personeel in het stadje aan ‘de bom’. Snelheid was geboden, omdat de nazi’s ook aan een atoombom werkten.

Oppenheimer laat overtuigend zien dat het Manhattan Project toch werd doorgezet nadat het gevoel van urgentie verdween – aan het einde van de oorlog was duidelijk dat de nazi’s geen atoombom konden maken. Als het project toen was stopgezet, was de wereld mogelijk een nucleaire wapenwedloop bespaard gebleven. Het liep anders en op 16 juli 1945 vond de eerste atoombomtest plaats, in de woestijn van New Mexico. De film toont het met helse beelden van een vuurzee en donderend geluid dat de bioscoopstoelen doet trillen.

Na de test moest er een cruciale beslissing worden genomen: moest het bij een test blijven, omdat daar internationaal genoeg dreiging van uitging? Medewerkers van het Manhattan Project meenden van wel en begonnen een petitie tegen het inzetten van atoombommen tegen Japan. Oppenheimer tekende niet. Hij redeneerde dat zij als wetenschappers de bom weliswaar gemaakt hadden, maar niet behoorden te beslissen over het gebruik. President Harry S. Truman vond dat uiteraard ook en besloot om Hiroshima en Nagasaki te bombarderen. Toen Oppenheimer de verwoestende gevolgen van die aanval zag, en begreep dat de geest uit de fles was, veranderde hij van mening. Hij keerde zich tegen de ontwikkeling van de nog gruwelijkere waterstofbom en pleitte bij Truman voor internationale controle op kernwapens. Dat was niet de bedoeling van wat later het militair-industriële complex ging heten. Volgens de overlevering noemde Truman Oppenheimer de ‘huilebalk-wetenschapper’.

Het lange slotdeel van Oppenheimer toont gedetailleerd hoe Oppenheimer monddood werd gemaakt door de politieke haviken en de FBI in de tijd van McCarthy’s jacht op links Amerika. In een hoorzitting in 1954 van de Atoom Energie Commissie verklaarden door de FBI bewerkte getuigen, waaronder vroegere collega’s van Oppenheimer, dat ze hem als een gevaar voor de nationale veiligheid zagen. Dat hij in de jaren dertig bevriend was met linkse Amerikanen, waaronder communisten, en daar tegenstrijdige verklaringen over gaf, verschafte zijn vijanden nu de kans om hem uit te schakelen. ‘De vader van de atoombom’ kreeg geen toegang meer tot nucleaire geheimen en universiteiten en wetenschappers meden hem. Bijna tien jaar later, in 1963, werd hij door president Lyndon B. Johnson nogal halfslachtig gerehabiliteerd. En pas in 2022 erkende de regering dat de hoorzitting in 1954 onterecht was.

Oppenheimer had makkelijk een simpel en rechtlijnig drama kunnen worden over de opkomst en ondergang van een briljante wetenschapper. Over de opkomst en ondergang van Oppenheimer gaat de film zeker, maar hij is niet simpel en rechtlijnig. De film toont Oppenheimer als een complexe, razend intelligente man met een labiel karakter. Bij wie niet altijd duidelijk is of hij handelde uit principes of uit eigenbelang. Een charismatische, maar ook hoogmoedige man, die het geen moeite kostte om vijanden te maken. En een man die er geen probleem mee had om in de paranoïde veiligheidshoorzitting, die hem zelf noodlottig werd, namen van linkse, soms communistische collega’s te noemen. Kortom, Oppenheimer was geen held, maar een feilbaar mens. Niet een door goden gestrafte Prometheus, maar een man met een geweten, dat hij van machtsbeluste aardse stervelingen niet mocht hebben.