Eurocentrisme

Op het laatste moment nam ik van een andere docent een cursus over de mondialisering over. Vandaar dat ik ook maar het voorgeschreven handboek overnam: C.A. Bayly, The Birth of the Modern World, 1780-1914. Bovendien had ik over dat handboek al veel goeds gelezen. Het zou een meesterwerk zijn dat alle andere handboeken over de lange negentiende eeuw overbodig heeft gemaakt, een briljant boek van verbijsterende eruditie.

Ik begrijp wel enigszins waarom The Birth zo omstandig is geprezen, maar vond het uiteindelijk een irritant, verward en politiek correct boek dat zijn eigen belangrijkste hypothese niet waarmaakt.

Bayly beschrijft het proces van mondiale uniformering op velerlei terrein, dat tussen 1780 en 1914 werd veroorzaakt door staatsvorming en industrialisering. Voor de juiste weergave van dit proces is volgens Bayly een Europa-centrische benadering, zoals tot voor kort gebruikelijk was, volkomen onjuist. Hij wil een echte wereldgeschiedenis schrijven, door te laten zien dat er sprake was van een complexe wederzijdse afhankelijkheid tussen Europa en de rest van de wereld. Ontwikkelingen die karakteristiek leken voor Europa, suggereert hij, zoals nationalisme en het wetenschappelijk rationalisme, deden zich ook elders op eigen kracht voor.

De door Bayly gevolgde strategie is steeds dezelfde. De eenzijdigheid van de traditionele historici met hun Europa-centrische bril wordt scherp gekapitteld en er worden diverse voorbeelden gegeven van ontwikkelingen buiten Europa. Die zijn echter op z’n best opmerkelijk, maar nooit zo doorslaggevend dat zij het traditionele beeld omver zouden kunnen stoten.

Zo denkt de auteur er kennelijk zelf ook over. Want wat met de rechterhand zo erudiet is gegeven, wordt vervolgens met de linkerhand kordaat weer teruggenomen: we mogen de exceptionele positie van Europa toch vooral niet onderbelichten; Europa was wel degelijk een uitzonderlijk geval, de Europeanen waren de rest van de wereld ver vooruit in de oorlogvoering, en de Europeanen beschikten over zeer bijzondere juridische en financieel-economische instituties.

De lezer blijft ondertussen verward achter. Hoe zit het nu? Was Europa nu wel of niet exceptioneel, en wat was dan eigenlijk die bijdrage van het Egyptisch nationalisme en de Polynesische wetenschap aan de moderne wereld, om nog maar te zwijgen van de unieke Afrikaanse contributie, die eigenlijk nooit geconcretiseerd wordt?

Een belangrijk aspect van dit boek is de enigszins zonderlinge behandeling van de Industriële Revolutie, waaraan de wereld buiten Europa vele kleine vindingen zou hebben bijgedragen, die jammer genoeg nergens met name worden genoemd. Bij herhaling stelt Bayly dat de effecten van de Industriële Revolutie voor 1850 zeer beperkt waren. Hij sluit zich aan bij die historici die liever spreken van een industriële evolutie dan van een revolutie.

Ik heb dat altijd een zeldzaam kinderachtige argumentatie gevonden. Het is zonder meer juist dat de gevolgen van de Industriële Revolutie, ook in Engeland, aanvankelijk beperkt waren. Dat neemt niet weg dat een technologische ontwikkeling die de wereld in een eeuw uitermate grondig heeft veranderd best een revolutie mag worden genoemd. Niemand zeurt op dezelfde kinderachtige wijze over de Agrarische Revolutie, die zich over een nog veel langere periode uitstrekt.

Doordat Bayly het zo druk heeft met het bagatelliseren van de initiële gevolgen van de Industriële Revolutie, komt de ontwikkeling van de technologie er bij hem bekaaid af. De edele stoommachine, in zovele opzichten verantwoordelijk voor de geboorte van de moderne wereld, krijgt bepaald zijn vet niet.

Er staan allerlei hoogst interessante en behartenswaardige dingen in dit boek, maar als revisie van een traditioneel Europa-centrisch beeld van deze specifieke periode uit de wereldgeschiedenis is het een faliekante mislukking. Wie bij het lezen van dit boek zijn verstand erbij houdt en door de overdadig beschreven bomen het bos in de gaten blijft houden, kan niet anders concluderen dan dat ook dit een Europa-centrisch boek is. En terecht!