‘Elly’s dagboek bevat sporen van tranen’

Alies Pegtel vraagt maandelijks een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het formuleerde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand schrijver Jutta Chorus. ‘Ik vond een koffertje vol brieven, dagboeken en documenten van drie generaties vrouwen.’

Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?

‘Ja, heel mooi hoe Huizinga dit beschrijft, omdat ik dat vaak ook zo voel: dat je gewoon ademt met iemand uit het verleden. Alsof je een tombe openmaakt en voor het eerst de schatten ziet die eeuwenlang verborgen zijn gebleven.’

Wanneer hebt u dit meegemaakt?

‘Ik voelde het heel sterk toen ik bij mijn vriendin Lili Veenman een oud koffertje vond. Dat zat vol brieven, dagboeken en documenten van drie generaties vrouwen. Mijn boek Alma’s dochters,dat net is verschenen, was er zonder dat koffertje helemaal niet geweest.’

Meer interviews lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Hoe zag dat eruit?

‘Een blauw Air France-koffertje van dun linnen, bijna vergaan. Ik ben er dagenlang naar op zoek geweest in het huis in Italië waar Lili woont. Ik ken haar via mijn schoonmoeder, ze is inmiddels 92. Lili was filmmaker, getrouwd met regisseur Fons Rademakers. Ik wist ook dat ze de dochter is van Sylvia Brandts Buys, die in de jaren vijftig de redactie van de Haagse Post runde. Ik vond dat heel spannend, al kwam haar moeder nooit ter sprake. Maar tijdens een bezoek tweeënhalf jaar geleden begon Lili ineens te vertellen over haar overgrootvader, grondlegger van de Universiteit Wageningen. En ze vertelde over zijn vrouw, haar feministische overgrootmoeder Alma Bimmermann. Die was op haar tweeëntwintigste naar Nederlands-Indië gereisd, haar geliefde achterna. Toen ze in 1875 in Batavia van boord stapte, bleek hij overleden. Ze besloot toch in Indië te blijven – dat vond ik zo stoer. Lili toonde me een foto van durfal Alma: een historische sensatie op zich!’

U werd gegrepen?

‘Háár verhaal vond ik veel interessanter dan dat van haar man. Lili kon me veel vertellen, en ze zei dat er ook nog een koffertje moest zijn. Omdat zij slecht ter been is, ben ik gaan zoeken. In een ingebouwde kast in het gastenverblijf vond ik het uiteindelijk. Achter de archiefdozen van Fons Rademakers.’

Die vindplek lijkt illustratief. Worden vrouwen niet vaker onttrokken aan het zicht van de geschiedenis?

‘Je raakt vrouwen historisch alleen al makkelijk kwijt doordat de vrouwelijke familielijn in elke generatie wordt overwoekerd door mannennamen. Deze vrouwen waren stuk voor stuk talentvol, maar niet bekend. Ze bestierden geen plantage, werden geen hoogleraar of hoofdredacteur, zoals hun echtgenoten. Zoals dat gaat met vrouwen in de mannenwereld stelden ze zich vooral dienstbaar op. Ze wilden de wereld ook niet veranderen; ze maakten gebruik van de ruimte die hun werd gegund.’

Sylvia Brandts Buys gaf wel leiding aan de Haagse Post.

‘Zeker, maar ze heeft daar nooit de journalistieke eer voor gekregen die haar eigenlijk toevalt, omdat haar man G.B.J. Hiltermann die volledig opeiste. Zelfs haar dochter Lili, die geschoold werd door Federico Fellini, was assistente van haar man Fons. Totdat ze op haar vijftigste haar eerste eigen film maakte. Toen ik het koffertje van haar voormoeders opende zei Lili: “Nu zullen we horen wat ze ons te vertellen hebben.” Ik vond het ontroerend dat zij er ook naar uitzag.’

Had ze zelf niets gelezen?

‘Nee, maar veel notities waren ook lastig leesbaar. Verreweg het meeste komt van Elly Berkhout, Lili’s oma. Haar brieven staan afgedrukt op flinterdunne velletjes carbonpapier. Om ze te ontcijferen legde ik er een A’4tje onder. Elly was de eerste vrouw die is afgestudeerd als landbouwkundige, maar ze kwijnde weg in Indië in een huwelijk met een planter. Elke trilling van haar gemoed schreef ze in haar dagboek met grote halen. Alsof de woestheid bezit van haar had genomen. Er zitten vegen in haar cahiers, sporen van tranen, vetvlekken. Een van mijn grote historische sensaties is dat ik haar emoties soms herkende. Veel van Elly herkende ik ook niet, hoor. Ik vond haar net te passief. Dan zat ik achter mijn bureau te denken: doe iets! Maar in haar jeugddagboeken is ze romantisch, vol plannen. Ik heb zelf als puber dagboeken geschreven met een onderliggende toon van I will survive. Dat zag ik bij haar ook.’