Een bloedbad voor de Spelen

Vlak voor de Olympische Spelen van 1968 in Mexico-Stad doden militairen stakende studenten. De moordpartij maakt de Vuile Oorlog van de regering tegen de eigen bevolking pijnlijk zichtbaar. Maar de Spelen gaan door.

Woensdag 2 oktober 1968, aan het einde van de middag, komt Myrthokleia González aan op de Plaza de las Tres Culturas, midden in Mexico-Stad. Ze is op weg naar een vergadering van de Nationale Stakingsraad, op de derde verdieping van een van de moderne flats in de centrale nieuwbouwwijk Tlatelolco. Mexicaanse studenten staken al maanden, omdat de regering van president Gustavo Díaz Ordaz (1964-1970) bruut geweld heeft gebruikt om uitbarstingen van algehele onvrede de kop in te drukken.

Vlak voordat Myrthokleia de flat binnengaat waar de vergadering plaatsvindt, wordt zij gewaarschuwd door de eigenaresse van een belendend winkeltje: ‘Voorzichtig, meisje, het leger is op straat.’ Myrthokleia gaat naar boven. Ze moet de vergadering voorzitten. Buiten op het plein zijn inmiddels duizenden stakende studenten samengekomen. Er is ook een groot aantal militairen met tanks en andere legervoertuigen. Boven het plein cirkelen helikopters.
 

Verwarring

Op de bijeenkomst gaat het over een hongerstaking die politiek gevangenen zijn begonnen. De studenten overleggen over een protestmars tegen het vasthouden van de politiek gevangenen. Maar rond 18.10 uur worden ze opgeschrikt door felle lichtkogels op het plein. Die blijken het startsein te zijn voor een militaire aanval. Het lijkt alsof er van alle kanten wordt geschoten. Myrthokleia rent met de anderen naar de liften, waar ze worden opgewacht door paramilitairen in burger. Ze beginnen te schreeuwen, maar worden al snel overmeesterd.
 

Voorzichtig, meisje, het leger is op straat

Buiten bereikt de verwarring een hoogtepunt. Het leger op het plein blijft schieten en vanuit de flats vliegen nu ook kogels naar het plein. De militairen daar lijken niet te weten wie de schutters in de flats zijn. De studenten rennen alle kanten op.
Na een halfuur worden de schoten langzaam minder. Tanks nemen het plein in bezit en positioneren zich voor de flat waar Myrthokleia vergaderde. Velen van de in totaal duizend studenten die gevangen zijn genomen worden tegen de muur van de kerk Santiago gezet.

Midden op de Plaza de las Tres Culturas staat een kerk die nog is gebouwd door de Spanjaarden. Pal ernaast zijn de opgravingen van Azteekse ruïnes te zien. De hoge functionalistische flats eromheen staan symbool voor het moderne Mexico. Maar de gebeurtenissen van 2 oktober en hun nasleep doen eerder denken aan de methodes die de Spaanse veroveraars vierhonderd jaar eerder hanteerden.
 

Uitgelokt

Myrthokleia komt er zonder veel kleerscheuren vanaf. Veel van haar medestakers hebben minder geluk. Enkele tientallen – misschien wel honderden – komen om. Anderen worden naar militaire bases gebracht, waar ze worden gemarteld. Sommigen zitten maandenlang vast.

De volgende dag schrijft de pers vrijwel unaniem de officiële regeringsverklaring over. De studenten zouden de agressie zelf hebben uitgelokt. Het leger moest de orde herstellen, en daarbij vielen enkele tientallen doden. Sommige kranten doen er nog een schepje bovenop en berichten over subversieve buitenlandse inmenging. Ze schrijven dat studenten met zware wapens vanuit de flats het vuur openden op het leger.
 

De studenten zouden de agressie zelf hebben uitgelokt

Linkse media hebben het over driehonderd doden. Legertrucks zouden na de kogelregen veel lichamen hebben opgehaald om ze te laten verdwijnen. Het leger zou hen onder meer uit militaire vliegtuigen boven de Golf van Mexico hebben gegooid. De analogie met de wreedheden van de dictaturen in andere Latijns-Amerikaanse landen is compleet.

Anders dan de regering verklaart, was het militaire ingrijpen van tevoren gepland door verschillende veiligheidsdiensten, om de staking van de studenten te breken. In het kader van ‘Operation Galeana’ hadden scherpschutters zich in verschillende gebouwen om het plein gepositioneerd. Militairen op en om het plein moesten vluchtende studenten tegenhouden.

Leden van het zogenoemde Batellon Olympia, opgericht om de Olympische Spelen in goede banen te leiden en herkenbaar aan een witte handschoen, pakten de kopstukken van de Nationale Stakingsraad op. Het doel was de studentenbeweging eens en voor altijd het zwijgen op te leggen. De Olympische Spelen moesten ordelijk verlopen.
 

Opening van de Spelen

De Spelen, die tien dagen na het bloedbad openen, zijn een belangrijk prestigeproject. Mexico wil laten zien dat het bij de moderne landen hoort en dat het zijn zaakjes op orde heeft. Het gaat het land economisch voor de wind: de hele jaren zestig groeit de economie met ongeveer 7 procent per jaar. Daardoor is een nieuwe middenklasse ontstaan. De verstedelijking neemt hand over hand toe en het inwonersaantal van Mexico-Stad groeit zelfs explosief. Er wordt gesproken van het ‘Wonder van Mexico’.

En toch zit de Mexicaanse regering eind jaren zestig met de handen in het haar. De maanden voorafgaand aan de Spelen staan in het teken van politieke onrust. Niet alleen in het Westen is 1968 een ‘revolutiejaar’ vol tumult en oproer; ook Mexico beleeft een hete zomer. De geest van de jaren zestig is overgewaaid naar Mexico, en vooral onder hoogopgeleide jongeren groeit de roep om sociale gelijkheid, vrouwenrechten en meer democratie.
 

Mexico wil laten zien dat het bij de moderne landen hoort en dat het zijn zaakjes op orde heeft

Specifiek voor Mexico is het opvallend grote verschil tussen rijk en arm. Meer dan de helft van de bevolking leeft onder de armoedegrens en de regering van Díaz Ordaz is niet in staat daar iets aan te doen, ondanks de economische voorspoed. Het starre regime kijkt dan ook met groot wantrouwen naar de socialistische revolutie in Cuba, waar Fidel Castro in 1959 de macht greep. Bij de Mexicanen heerst het gevoel dat hun eigen Mexicaanse Revolutie (1910-1920) haar beloften van een beter leven voor alle Mexicanen niet heeft ingelost.

President Díaz Ordaz weet duidelijk niet wat hij aan moet met de steeds luider wordende roep om verandering. Toegeven is voor de conservatieve hardliner van de Institutionele Revolutionaire Partij (PRI) geen optie. Díaz Ordaz voert een vrij nationalistische politiek en hij zet vooral in op economische groei. Hij vindt het belangrijk dat Mexico internationaal meetelt. Dat moet zichtbaar zijn tijdens de Spelen van 1968 en het WK voetbal, dat Mexico voor 1970 heeft binnengehaald.
 

Democratisering

De roep om democratisering kan de regering niet gebruiken. Daarom proberen ordediensten in juli 1968 met harde hand bescheiden onlusten op middelbare scholen en universiteiten neer te slaan. Dat blijkt een misrekening. Uit protest tegen het ingrijpen bezetten studenten scholen en universiteiten. Ze eisen de ontbinding van gevreesde ordetroepen, de granaderos, en een einde aan het geweld.

Van een strakke organisatie onder de demonstranten is echter geen sprake. Een warboel van splintergroepen sluit zich aan bij de groeiende protestbeweging, van boeren en leraren tot uiterst linkse ‘spartakisten’. Pas in augustus 1968 wordt gehaast de Nationale Stakingsraad opgericht, bestaande uit studenten en docenten van verschillende onderwijsinstellingen. Dan krijgt de beweging een wat formelere organisatievorm.
 

Ze eisen de ontbinding van gevreesde ordetroepen, de granaderos, en een einde aan het geweld

Vanwege de naderende Olympische Spelen krijgt het protest momentum. Díaz Ordaz vreest dat Mexico een modderfiguur slaat als de Spelen worden verstoord. Hij wil niet dat de wereld ziet dat aan het Wonder van Mexico ook een heel andere kant zit: dat het land worstelt met de overgang naar de moderniteit en dat het niet lukt mensenrechten te eerbiedigen en armoede te bestrijden.

In september waarschuwt Díaz Ordaz de onruststokers in een speech: ‘Wij zijn tolerant geweest ten aanzien van de kritiek. Maar alles heeft een grens. We kunnen niet toestaan dat onze rechtsstaat wordt geschonden zoals dit gebeurd is voor de ogen van de hele wereld.’
 

Harde maatregelen

Díaz Ordaz kiest voor de harde hand. Exemplarisch voor het buitenproportionele geweld van de regering is het voorval eind juli waarbij een militair met een bazooka de deur kapotschiet van het koloniale pand van de bezette middelbare school Preparatoria 1. De dag daarop worden vrijwel alle lessen in Mexico-Stad gestaakt.

Een protesterende menigte op het Zócalo-plein, voor het presidentiële paleis, krijgt met een peloton tanks te maken. Op 1 oktober bezet het leger delen van het terrein van de befaamde Nationale Autonome Universiteit van Mexico en arresteert studenten. Een dag later culmineert al het geweld van de afgelopen maanden op de Plaza de las Tres Culturas.
 

Díaz Ordaz kiest voor de harde hand

Na het bloedbad vreest de regering een sterke reactie van de stakers die het land volkomen zal ontwrichten. Maar er gebeurt niets. De stakingsbeweging is lamgeslagen door het brute geweld. De meeste leiders van de beweging zitten vast of zijn dood. De Nationale Stakingsraad kondigt zelfs aan geen acties te zullen voeren die de Spelen beïnvloeden. Twee dagen na het bloedbad wordt de staking officieel opgeheven. Operation Galeana lijkt daarmee een succes voor Díaz Ordaz.

De internationale gemeenschap lijkt niet erg te twijfelen aan de officiële regeringsverklaring over de gebeurtenissen. Tot een veroordeling komt het dan ook niet. En ook het Internationaal Olympisch Comité (IOC) ziet geen reden om consequenties te trekken uit het bloedbad. De dag na de slachtpartij laat voorzitter Avery Brundage weten dat de Spelen gewoon door zullen gaan. De gewelddadigheden waren volgens hem namelijk niet gericht tegen de Olympische Spelen.
 

De Spelen gaan door

Het IOC beschouwt ze als een zaak tussen de demonstranten en de Mexicaanse regering. De Spelen zijn volgens het comité alleen een sportevenement en geen politieke aangelegenheid.

Dus gaan de Olympische Spelen in 1968 gewoon door, alsof er niets is gebeurd. De studenten houden zich koest. De enige wanklank tijdens de Spelen is een actie van twee Amerikaanse atleten die protesteren tegen rassendiscriminatie in de Verenigde Staten.
 

Met een vuile oorlog schakelde de regering tegenstanders uit en maakte ze de pers monddood

Maar in de jaren na 1968 zwellen de protesten weer aan. Studenten en andere ontevreden Mexicanen demonstreren en organiseren tal van guerrillabewegingen Maar de PRI houdt de controle, met harde hand. Als Díaz Ordaz twee jaar later is opgevolgd door zijn voormalige minister van Binnenlandse Zaken Luis Echeverría Álvarez (1970-1976), slaan paramilitairen in burger nog een studentenprotest neer. Met knuppels en messen gaan ze los op een groep demonstranten. Net als het bloedbad van Tlatelolco vindt de moordpartij plaats op klaarlichte dag. Buiten zicht spelen zich nog veel meer moorden, verdwijningen en martelingen af.

In de jaren zeventig en tachtig verdwijnen nog eens honderden opposanten van de PRI. Hoewel het officiële aantal doden en verdwijningen waarschijnlijk lager ligt dan bij de militaire dictaturen in Argentinië, Chili of Guatemala, waren de methodes in Mexico hetzelfde. Met een vuile oorlog schakelde de regering tegenstanders uit en maakte ze de pers monddood.
 

De nasleep

Pas na de eeuwwisseling begint Mexico een diepgravend onderzoek naar de gebeurtenissen in Tlatelolco. Dit valt niet toevallig samen met het einde van de macht van de PRI, die dan zeventig jaar de scepter heeft gezwaaid.

Een speciale aanklager buigt zich over de misstanden. Díaz Ordaz is in 1979 overleden, maar zijn opvolger Luis Echeverría Álvarez wordt op zijn 82ste aangeklaagd wegens genocide. Een rechter oordeelt uiteindelijk dat de bewijzen voor de aanklacht te mager zijn.

Ook pogingen om lagere verantwoordelijken te vervolgen mislukken. De aanklager staakt in 2006 zijn werkzaamheden. Er ligt dan wel een dik rapport waarin de staat wordt beschuldigd van misdaden tegen de menselijkheid onder de presidenten Díaz Ordaz, Echeverría en José López Portillo (1976-1982).

De politieke wil voor een vervolgonderzoek lijkt momenteel te ontbreken. Bovendien maak de PRI, na twaalf jaar afwezigheid op het hoogste politieke niveau, nu weer grote kans een president te leveren.
 

MEER WETEN

Boeken
De nacht van Tlatelolco (1971) van de Mexicaanse schrijfster en journaliste Elena Poniatowska beschrijft de gebeurtenissen op en rond de Plaza de las Tres Culturas. Overlevenden vertellen hun verhaal.

Internet
Een van de beste Engelstalige bronnen is de pagina van de George Washington University, met officiële documenten van de Amerikaanse regering over de gebeurtenissen in Mexico: Typ in Google gwu archive, en klik op Zoeken. Kies het eerste zoekresultaat. Typ in de zoekbalk van The National Security Archive (rechtsboven) tlatelolco en klik op Search. Het vierde resultaat is het artikel van Kate Doyle ‘The Tlatelolco Massacre. U.S. Documents on Mexico and the Evens of 1968’.
Op de Plaza de las Tres Culturas werd in 2007 Memorial 68 geopend. Dit herdenkingsmuseum biedt achtergrondinformatie over het bloedbad van Tlatelolco en belicht de Mexicaanse vuile oorlog vanuit verschillende gezichtspunten: http://www.tlatelolco.unam.mx/museos1.html.