Home Demjanjuk: van krijgsgevangene tot kampbewaker

Demjanjuk: van krijgsgevangene tot kampbewaker

  • Gepubliceerd op: 11 maart 2009
  • Laatste update 18 apr 2023
  • Auteur:
    Maarten Muns
  • 5 minuten leestijd
Demjanjuk: van krijgsgevangene tot kampbewaker

Iwan Demjanjuk werd op 3 april 1920 geboren in het Oekraïense dorpje Dubovi Makharintsi. In 1940 werd hij door de Sovjetautoriteiten opgeroepen voor dienst in het Rode Leger. Hij gaf gehoor aan deze oproep uit angst voor vervolging. Weigering van militaire dienst werd in die tijd streng bestraft, niet zelden door middel van executie.

Tijdens de slag om Kerch op de Krim werd hij krijgsgevangen gemaakt door de Duitsers en opgesloten in een gevangenenkamp nabij het plaatsje Rivne. Als aartsvijand van de Duitsers werden Sovjetkrijgsgevangenen over het algemeen slecht behandeld. De meest gebruikte methode om van ze af te komen was uithongering, ‘omdat ze de kogel nog niet waard waren.’ In de winter van 1941-42 alleen vonden al twee miljoen gevangenen op deze manier de dood. Er zijn berichten bekend van kannibalisme onder gevangenen in het kamp bij Rivni, zij het van vóór de tijd dat Demjanjuk er verbleef.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Rekruut

De SS rekruteerde regelmatig in krijgsgevangenenkampen geharde, sterke mannen die dienst konden doen als kampbewaker. Hoe het rekruteren precies in zijn werk ging en waarom juist Demjanjuk werd gerekruteerd is niet duidelijk. De SS-officieren spraken over het algemeen geen Oekraïens en Demjanjuk sprak zeker geen woord Duits in die tijd. Kandidaten voor de dienst in de kampen van de nazi’s waren er genoeg, het was een van de weinige mogelijkheden om aan de hongerdood in de kampen te ontsnappen.

Mogelijk is Demjanjuk, misschien met de hulp van een tolk, gevraagd naar anticommunistische sympathieën. Er zijn hem zeker geen details verteld over het werk dat hij zou moeten gaan doen. Het programma van massamoord op Joden door middel van vergassing moest absoluut geheim blijven.

Na zijn rekrutering werd Demjanjuk als Hilfswillige (Hiwi) naar het opleidingskamp Trawniki gestuurd. Als Hiwi was Demjanjuk geen lid van de SS maar werkte hij als ‘vrijwilliger’ voor de SS. Demjanjuk had formeel de rang van ‘Wachmann’, de laagste rang die er bij de SS bestond. Hij werd gezien als een ondergeschikte collaborateur en zo werd hij ook behandeld. In de administratie was hij een nummer: 1393. Dienstopdrachten werden altijd uitgevoerd in groepsverband onder bevel van een SS-er. Hij mocht dan ook niet gaan en staan waar hij wilde. Hiwi’s werden niet geacht zonder opdracht rond te lopen.

Opleiding

In Trawniki kreeg Demjanjuk een opleiding tot kampbewaker. Deze opleiding bestond gedeeltelijk uit praktijkonderwijs. Naast het hoofdkamp Trawniki lag een gevangenenkamp voor Joden, waar Demjanjuk en zijn collega’s konden ‘oefenen’. Trawniki viel direct onder de supervisie van Globocnik, een hoge SS-officier en een van de favorieten van SS-baas Heinrich Himmler. Trawniki was een bewaarplaats voor voedsel en bagage van op transport gestelde Joden. Hierdoor waren de omstandigheden waaronder Demjanjuk werd opgeleid relatief goed.

Trawniki was ook een reservoir van mankracht om allerlei vuile klussen op te knappen. Zo is er een verhaal bekend van een massa-executie van Joden in het dorpje Lomazy, waarbij 1700 joden eerst werden samengedreven door de reguliere politie. Daarna werd er gewacht op de komst van 50 mannen uit Trawniki, die stomdronken met een wodkafles in de ene hand en een vuurwapen in de andere de Joden uitmoordden.

In januari 1943 werd Demjanjuk in het concentratiekamp Majdanek gedetacheerd. Wat zijn werkzaamheden hier precies waren is niet duidelijk, maar het is waarschijnlijk dat hij op z’n minst op de hoogte was van de vergassingen die gedurende deze periode in Majdanek plaatsvonden. Op 26 maart 1943 wordt Demjanjuk opgehaald uit Majdanek om opnieuw gedetacheerd te worden, dit keer in Sobibor.

Sobibor

Waarschijnlijk heeft Demjanjuk in Sobibor meegeholpen met het ‘verwerken’ van een groot transport uit Nederland, dat daar op 3 april aankwam. Van dit transport overleefde vrijwel niemand. Over de precieze werkzaamheden van Demjanjuk is ook hier geen duidelijkheid. Over het algemeen werkten de mannen uit Trawniki als helpers bij het uitladen en het gedwongen ontkleden en dreven ze daarna de slachtoffers met zwepen en bajonetten naar de gaskamers. Ze hadden zodoende een actieve rol in het vernietigingsproces.

Demjanjuk had zeker geen leidinggevende functie, daarvoor was zijn rang te laag. De reputatie van de Trawniki-mannen in Sobibor was slecht. ‘Naast hardheid werd hen ook, zover nodig, geweten- en genadeloosheid bijgebracht. Vaak overtroffen ze hun Duitse leermeesters in wreedheid,’ schrijft historicus Jules Schelvis.

In oktober 1943 verruilde Demjanjuk Sobibor voor concentratiekamp Flossenbürg. Hier werd hij begin 1944 gepromoveerd tot actief lid van de Waffen-SS, bij de divisie ‘Totenkopf Flossenbürg’. De reden hiervoor is waarschijnlijk geweest dat Flossenbürg, met de enorme toestroom van gevangenen uit ontruimde, meer oostelijk gelegen kampen, een groeiend tekort aan mankracht kreeg. In de chaos die in het Duitse kampensysteem ontstond naar mate de geallieerde legers naderden verdween Demjanjuk in december 1944 uit Flossenbürg.

Enige tijd vocht Demjanjuk nog in een divisie van Oekraïners tegen de geallieerden, waarbij hij krijgsgevangen werd gemaakt door de Amerikanen. Hij werd echter snel vrijgelaten. In 1951 deed hij zich voor als voormalig dwangarbeider en slachtoffer van het Derde Rijk en kreeg hij een visum voor de Verenigde Staten, waar hij op 9 februari 1952 als immigrant in New York aankwam.

Door Maarten Muns

Met dank aan Johannes Houwink ten Cate